DIASPORA SHQIPTARE

Diaspora mund të loz një rol të madh për afrimin e shqiptarëve me botën e qytetëruar  perëndimore

Intervistoi: Xhevat  Ukshini

Në intervistën, të bërë përmes telefonit, Ismail Kadare shprehet edhe një herë për pavarësinë e plotë të Kosovës dhe vetëm për të. Ai flet me shumë respekt për emigrantët shqiptarë, diasporën në përgjithësi dhe pret nga ajo një kontribut të vyer në afrimin e atdheut me botën e qytetëruar perëndimore.                                                                                

Zëri: Zoti Kadare, Kosova ndodhet në një moment të rëndësishëm historik. Bisedimet e Vienës së shpejti, së paku kështu thonë analistët, do të hyjnë në një fazë më dinamike, e cila në vjeshtën që vjen do të përfundoj me sqarimin definitiv të statusit politik të saj. A mund ta përfytyroni ju një marrëveshje shqiptaro-serbe më në fund për një ndarje të qetë, dmth. për shkëputjen e Kosovës nga Serbia, pas gjithë këtyre lumenjëve gjaku që janë në mes nesh dhe kjo që përjetuam në fazën e parë të deritanishme të bisedimeve?

Kadare: Unë mendoj që çështja e Kosovës është një çështje  e madhe  parimore e moralit universal. Nuk është thjesht çështje e gjeopolitikës, por është çështje e marrëdhënjeve midis lirisë dhe robërisë. Nuk mund të ketë në shekullin XXI sot në Europë dhe në botë një forcë që të dalë e të thotë që ne do ta detyrojmë  këtë popull të bëjë kompromise ose të bëjë lëshime me lirinë e tij, d.m.th. të pranojë që të jetë i robëruar ose gjysmë i robëruar, ose  çerek i robëruar. Prandaj, në qoftë se dialogu midis serbëve dhe shqiptarëve do të përfundojë me një kompromis të kësaj natyre, ky është një dialog  i pamundur, mendoj unë, është sikur të bisedojë,  të thuash, i vdekuri me të gjallin, si të bisedojë liria me robërinë. Ky nuk është më dialog. Prandaj çështjen e Kosovës unë e shikoj si një çështje objektivisht të mbyllur në favor të lirisë së Kosovës, të lirisë së saj të plotë dhe të pa cunguar. Sido që të vijë, gjithë bota, gjithë morali universal, gjithë historia  e demokracisë  botërore sot ka arritur në këtë pikë që duhet të respektojë vetëveten  dhe nuk mund të bëjë kompromis me këtë gjë. Prandaj, në qoftë se  Serbia është  larg të kësaj ideje, është ajo që duhet të afrohet, sepse shqiptarët janë në anën e lirisë në këtë rast, kurse ana tjetër është në anën e robërisë .

Zëri: Në qarqet diplomatike në Perëndim po qarkullon ideja se Serbia kundërshpërblim për pajtimin të saj eventual me pavarësinë e Kosovës në një procedurë të përshpejtuar të anëtarsohet në BE. Si e vlerësoni këtë alternativë, pra këtë shpërblim të Serbisë për të gjitha ato që ka bërë e që dihen?

Ismail Kadare: Në këtë çështje mua më intereson në rradhë të parë, siç do t’i interesonte çdo qytetari shqiptar, interesi i popullit të vetë, dmth. kryesisht pavarësia e Kosovës. Se ç’do të marrë Serbia për këtë, shpërblim ose jo, ajo ka lidhje përsëri me atë që unë e thash më parë moral universal demokratik. Në qoftë se bota do të pranojë të shpërblejë një vend që në fund të fundit është dënuar për krimet e tij kundër popullit shqiptar, është ajo që merrë përgjegjësitë morale, nuk është puna jonë. Unë si njeri, si qenje njerëzore, si qytetar jam kundër shpërblimit të shteteve, të regjimeve ose  të administratave që kanë bërë krime kundër njerëzimit.

Zëri: Natyrisht, por nëse Serbia integrohet në Europë, ajo sigurisht që nuk do  të integrohet atje si Serbi e tanishme. Ata që e bëjnë këtë propozim sigurisht nisen nga ajo që Serbia do të evolojë me kohën duke liruar nga trashëgimia e saj shoviniste. Dhe një Serbi europiane do të ishte pa dyshim edhe në interesin e shqiptarëve, apo jo?

Ismail Kadare: Po, po, absolutisht. Kjo është tjetër gjë. Unë  besoj dhe jam dakord, e kam thënë disa herë, që  çdo gjë e mirë që ndodh në Ballkan, pavarësisht se në çfarë shteti ndodh, është një gjë e mirë për gjithë komunitetin ballkanik, duke përfshirë këtu edhe Serbinë. Natyrisht një Serbi demokratike, e emancipuar i intereson shumë gjithashtu shtetit fqinj shqiptar, Kosovës, shqiptarëve gjithashtu. Natyrisht, kjo është një gjë që nuk diskutohet. E kisha fjalën, kur bëra atë rezervën pak më parë, që  nuk duhet kurrësesi të konceptohet kjo si një shpërblim, si një pazarllëk meqë Kosova po e merrë lirinë. Kosova e meriton  absolutisht lirinë e saj, shpërblimi është tjetër gjë. Europa  duhet të ketë marrëdhënjet e saja me Serbinë. Unë besoj se  shtetet e Ballkanit perëndimor  do të hyjnë pak a shumë bashkarisht në Europë dhe kjo është një gjë e mirë, sepse kështu  ky gadishull  do të jetë më i drejtpeshuar  dhe më  solid. Në  këtë mënyrë do të shmangen grindjet tashi  se kush do të hyjë  përpara e kush mbrapa,  kush do ta kryejë një angazhim të tillë përpara ndaj Europës dhe kush do ta kryejë këtë angazhim me pak vonesë. Unë shpresoj dhe dëshiroj që kjo hyrje të jetë e përbashkët. Pra, siç e kuptoni, unë nuk kam ndonjë ndjenjë revanshi ose hakmarrjeje kundër Serbisë që ajo të mos hyjë në Europë, përkundrazi, është mirë që ajo të hyjë. Por që të hyj  në Europë, shtetet duhet  të pranojnë principet e mëdha demokratike, të atij që quhet shpirt europian demokratik. Dhe në qoftë se Serbia i pranon, është natyrisht një gjë e mirë për të në rradhë të parë pastaj për ne fqinjët e saj.

Zëri: Ju, Zoti Kadare, jeni shprehur shumë herë në mënyrë kritike  ndaj politikës së shtetit shqiptar; sidomos diplomacisë, e cila disa herë ka rënë nën nivelin e kërkesave të kosovarëve për sa i përket zgjidhjes përfundimtare të çështjes së Kosovës. Cili është pozicioni i tanishëm i shtetit shqiptar në lidhje me pavarësinë e Kosovës?

Ismail Kadare: Unë kam kritikuar gjithmonë dhe vazhdoj të kem të njëjtin mendim kritik për çdo formulim që e mendoj të gabuar lidhur  me pavarësinë e Kosovës. Jemi dëshmitar të gjithë për ato deklarata që janë bërë. Në shtetin shqiptar ka pasur gjithmonë një lloj deklarimi  kundërthënës, dmth. në instancat më të larta të shtetit, presidenti dhe kryeministri, shefi i ekzekutivit,  kanë qenë shumë të vëmendshëm, edhe parlamenti bashkë me ta, kanë shprehur absolutisht  mendimin që Kosova  duhet të jetë e pavarur, pa asnjë kusht. Nga ana tjetër, diplomacia shqiptare ka pasur një ngjyrim disi më tjetër. Unë vazhdoj të kem të njejtin mendim, jam dakord me këtë të parin, dmth. me pavarësinë pa kushte, dhe vetëm për të.

Zëri: Një pjesë e faktorit ndërkombëtar ka kërkuar nga pala shqiptare kompromise të ndryshme, por askujt deri më tani nuk i ka shkuar ndër mend që të krijohet  një komb i ri kosovar, të futet një gjuhë tjetër zyrtare në Kosovë e ndryshme nga gjuha standarde shqipe etj. ?

Ismail Kadare: Unë e quaj  të panevojshme dhe të padrejtë të futem në diskutime që i përkasin qytetarëve të Kosovës, kulturës së Kosovës dhe për gjëra që vendosen atje.  Mendoj se kombi shqiptar, unë mund të them vetëm kaq, kombi shqiptar është një dhe nuk ka të drejtë kush që të krijojë teorira për ndarjen e tij. Vetëm kaq mund të them.  Lidhur me formulat se si do të jetë ky shtet i ri shqiptar, sepse me sa duket  puna do të përfundoj me një shtet tjetër shqiptar në Ballkan, çka është një gjë për mua normale dhe aspak e keqe, bile  është një diçka që i konvenon,  i shkon shtatit të popullit shqiptar, ai po e rifiton shtatin që e ka humbur prej vitesh, mos të them prej shekujsh. S’ka asgjë të keqe që të ketë dy shtete shqiptare. Si do të kryehet kjo, pa e cënuar indin e përbashkët të kombit është një punë që duhet zgjidhur me shumë urtësi, pa nervozizëm, pa spekullime politike. Unë mendoj  se një komb, një nga karakteristikat e njësisë së një kombi  është gjuha e njejtë, por edhe me gjuhën janë bërë dhe po bëhen spekullime. Është shpjeguar gabim ç’është gjuha standarde, ç’është gjuha letrare. Këto janë probleme shumë të ndërlikuar për tu  shtjelluar një intervistë.

Zëri: Z. Kadare, ju në jetën tuaj të gjatë si krijues i keni provuar pothuajse të gjitha akuzat që fillojnë me anti. Muajve të fundit atyre iu është shtuar edhe një: Kadareja anti-mysliman. A ju ka çuditur kjo akuzë, sidomos burimi i saj nga hapësira shqiptare?

Ismail Kadare: Po, natyrisht, më ka habitur dhe s’më ka habitur. Siç e thatë dhe ju vetë, unë këto i kam dëgjuar dhe  përpara, zakonisht për  mua përpara kishte disa anti të tjera, p.sh.  antikatolik disa herë, nuk e kam marrë vesh asnjëherë se ku bazohej kjo akuzë. Një shkrimtar nuk mund të jetë as antikrishterë dhe as antimysliman njëkohësisht, ose duhet të shpallet ai , duhet thënë thjesht se ai është antishqiptar.  Unë kam provuar edhe akuza të tjera me  anti. Ditëve të fundit donte dikush të provonte se unë jam antiitalian. Më parë i njëjti njeri më kishte akuzuar si anti-kinez, kurse këtë herë i drejtohej ambasadorit italian  duke i hequr vërejtjen se si ambasadori i Italisë në Shqipëri nuk ka vënë re që  romani im “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” është një roman që fyen kombin italian, Italinë, e të gjitha e të gjitha këto. Kjo është, e kupton, sa absurde, sa e shëmtuar, sa imorale kur një shqiptar, si të thuash, “më spiunon” mua  tek shteti italian. Shteti italian e ka botuar këtë roman nja dhjetë herë, ka bërë dhe një  film për këtë roman, dhe ky shqiptar ia kujton këtij shteti se si të më shpallë ai mua anti-italian. Mendoj se kjo është një gjë absurde, kjo tregon primitivitetin e jetës sonë shoqërore, morale.  Prandaj,  akuzat e tjera me anti s’më habitin aspak.

Zëri: Një komentues  në lidhje me këtë “Kadareja anti-mysliman” ka shkruar se kjo është një  strategji për të ftohur lexuesin nga ju, dmth. për të krijuar një hendek mes lexuesit shqiptar dhe  Kadaresë.

Ismail Kadare: Natyrisht. Mua kanë dashur të më ftohin disa herë me lexuesin. Një tentativë ka qenë për shembull  para pesëmbëdhjetë vitesh kur unë dola  i pari, iu drejtova gjithë botës demokratike, isha në Paris në atë kohë,  që t’i presi mirë refugjatët shqiptarë se këta po vijnë nga një tragjedi  e rëndë. Dhe kjo është botuar në Francë, në shqip dhe në frëngjisht, deklarata ime, kurse policia e fshehtë shqiptare, sigurimi hapi fjalë se unë  i kam sharë refugjatët shqiptarë. Ende  sot ma përmendin sharjen, megjithëse ky teksti im është botuar  dhjetë herë në shtyp, tekst  i vitit 1989/90, i shkruar  në vitin 1990 dhe i botuar po atë vit. Pra,  është bërë e kundërta, dmth. për të më ftohur mua me popullin tim. Refugjatët shqiptarë, ju e dini, janë me qindra mijëra, dhe në Shqipëri shumica e familjeve kanë pasur nga një anëtar. Kjo është mënyrë djallëzore që shpiku polica e fshehtë shqiptare, sigurimi shqiptar, për të neutralizuar çdo deklaratë time  që mund të bëja për rënien e komunizmit  shqiptar. Dhe duhet të themi se ajo ia arriti në njëfarë shkalle, sepse kjo thashetheme  zuri kaq shumë vend saqë përsëritet ende sot. Bile disa nga ata që më quajnë mua anti-mysliman e përdorin edhe këtë.

Zëri: Po, ju keni plotësisht të drejtë. Unë vetëm mund të ju vërtetojë në këtë drejtim. Vërtet ka shumë simpatizantë tuaj që ende e kanë në kokë  atë togjalëshin  “refugjatët  janë jashtëqitja e kombit shqiptar”, bile shumë njerëz naivisht besojnë se ju vërtet këtë e keni thënë.

Ismail Kadare: Kjo tregon se sa shumë ka punuar policia e fshehtë shqiptare  dhe se sa shumë janë agjentët e saj të shpërndarë në gjithë botën. Ata vazhdimisht e  shpërndajnë këtë gjë, ndonëse kjo kurrë s’është thënë prej meje. Jo vetëm s’është thënë, por është thënë e kundërta, dhe teksti im është i botuar. Unë ju lutem ta botoni në revistën tuaj, ta kërkoni tekstin, i cili është, e zezë mbi të bardhë,  kam disa faqe, kam përshkruar ikjen  e refugjatëve me tonet  më prekëse që mund të mendohet bashkë me thirrjen time për botën për t’i pranuar ata.

Zëri: Në debatin e zjarrtë për identitetin shqiptar ka pasur ndonjëherë edhe deklarime e qëndrime të pamatura. Po e përmend me këtë rast vetëm një qëndrim të artikuluar nga ana e Maks Velos që shprehet kundër bashkimit eventual të Kosovës me Shqiprinë për shkak të mbrapameturisë së kosovarve. Mua më duket se Maks Veloja ka bërë një përgjithësim të palejueshëm dhe ka shqiptuar një gjykim të ngutur lidhur me bashkimin. Cili është mendimi juaj, zoti Kadare?

Ismail Kadare: Unë Maks Velon e kam pasur dhe e kam shok.  E kisha shok në kohë të vështira, unë i kam ruajtur një pjesë të veprës së tij kur ai ka qenë në burg. Natyrisht e kam shok, por kjo nuk do të thotë aspak se unë mund të jem me mendimet e tij kur ai  bën gabime, e sidomos gabime të rënda si ato që përmenët ju. Nuk kërkoj të bëj asnjë justifikim për atë që ka shprehur. Një pjesë e  mendimeve të tij në shkrimin për Kosovën kanë qenë krejtësisht të palejueshme. Asnjëherë më parë s’kam dëgjuar prej tij mendime të tilla. Ndaj,  pa i justifikuar aspak ato dëshiroj t’i marrë të pjella në një çast nervozizmi.

Zëri:  Siç dihet kombi shqiptar, tej kufijve politik në Ballkan që e ndajnë atë në disa shtete, i përket popujve që kanë një diasporë të madhe, e cila për fat të keq nuk e ka gëzuar përkujdesjen e shtetit shqiptar. Në Gjermani muajve të fundit ka lindur një iniciativë për riorganizimin e diasporës dhe vënjen e saj në funksion të integrimit sa më të shpejtë të atdheut tonë në Europë. Zoti Kadare, a mendoni ju se diaspora shqiptare ka ende një obligim për të kryer ndaj vendit të saj të origjinës dhe a mund të bëjë ajo vërtet shumë në afrimin e kombit shqiptar me Europën?

Ismail Kadare: Do të doja  t’ ia filloj nga kjo e fundit. Roli i diasporës është i padiskutueshëm, sidomos në këtë fillim të shekullit XXI. Si asnjëherë tjetër në historinë e Shqipërisë,  diaspora mund të loz një rol të madh për afrimin e Shqipërisë me botën e qytetëruar  perëndimore, në afrimin  politik, kulturor, ekonomik.  Në Europë ka disa popuj që kanë funksionuar gjithmonë me diasporën, ndër ta hynë populli shqiptar. Po përmend  jo vetëm vendet e Ballkanit, por ta zëmë një popull si Irlanda, popuj të tjerë, një pjesë e popujve skandinav. Në gadishullin ballkanik grekët, shqiptarët, një pjesë e ballkanasve janë popuj që nuk mund ta ndash historinë e tyre nga historia e diasporës. Prandaj kjo është një gjë objektive, është një gjë historike, është një gjë e vërtetë,  dhe aq më tepër sot  në vend që kjo dukuri të të pakësohej, kjo është forcuar edhe më tepër. Prandaj kjo që thatë ju është jashtë çdo diskutimi. Unë kam shpresë se kjo do të ndodhi dhe kjo nisma  që përmendët ju është shumë fisnike dhe shumë e dobishme.

Gladbeck, 12.07.2006 [Intervista u zhvillua përmes telefonit. Tekstin e inçizuar e  zbardha me dt. 14+15.07.2006]