PROMETHEU

Trilogji

I

Shkëmbinjtë i rëndonin mbi supe e mbi gjoks që prej mijëra vjetësh. Gurët dhe guralecët, që kishin ndjekur shkëmbinjtë gjatë çastit të rrokullisjes së tij në humnerë nuk ishin më të mëshirshëm. Ia vrisnin vendet e trupit ku i qenë rrasur, madje dy-tri prej tyre kishin arritur t’i futeshin në gojë dhe, ndonëse sa herë që pështynte kishte ndjesinë se i nxirrte, ata ishin përherë aty.

Humbella ishte e zezë sterrë. Po të mos e dinte se i kishte sytë të paprishshëm, do të besonte se qe verbuar ndërkaq.
Ç’bëhej vallë atje lart mbi tokë? E mbanin mend, e bekonin apo e mallkonin?
Nganjëherë përpiqej t’i mbushte mendjen vetes se mbase ishte më mirë kështu, i mbuluar nga gurët, sesa i mbërthyer faqe shkëmbit, ku e rrihte shqota dhe e digjte dielli dhe kalimtarët e mërzitnin.
Herë-herë i vinin ndër mend ditët e fundit atje lart, kur Zeusi për herë të fundit i kishte kërkuar të bindej. E kishte ndier që kishin qenë çastet e prapsme mbi tokë, ndaj qe përpjekur që të thithte sa më shumë pamje, si për t’i pasur rezervë atje poshtë, në terr. Dita ishte me re dhe vetëtimat afroheshin si valltare kërcënuese e lejlekët u mënjanuan të trembur, por ai i tha “mirupafshim” gjithçkaje, vetëm kur toka nisi të trandej në prag të çarjes.
Pas rropamës së rënies, ulërimave, akuzave, klithmave “pranoje fajin!”, shurdhëria e nëntokës ngjante njëqind fish më e thellë.
Vetëm më pas, ai ndjeu zhurmat e para të dheut, ca kërcitje të thella, thua se shkëmbinjtë, të lodhur nga trysnia, psherëtinin mbytur. Nganjëherë vinin ca gërvima, të shkaktuara ndoshta nga sondat e naftës, dhe ai mendonte: s’më kanë harruar jo, së paku njerëzit.
Nëntoka ishte ndoshta vendi më i përshtatshëm për të kujtuar ngjarjet e përlartme. Nga miliona ditët e tij, vetëm disa i vinin tani ndër mend. Njëra përpiqej të zinte sa më shumë vend në kujtesë. Ishte dita kur me ngut të pazakontë e lajmëruan se e priste Zeusi. Fytyra e shefit ishte më e ngrysur se kurrë. Ia dinte zemërimin e vërtetë, ashtu siç ia njihte të rremin, që tjetri dinte ta përllogariste aq mirë, njëlloj siç qenë të përllogaritura trashja e zërit dhe goditja e grushtit në tryezë. Po këtë herë çdo gjë ishte e tmerrshme vërtet. Ti po përbeton kundër meje? kishte thënë ai. Në të vërtetë, ajo s’ishte veç klithmë, që Zeusi mezi i kishte dhënë formën e një pyetjeje.
Kështu kishte filluar gjithçka. Pastaj nisën mbledhjet e tjera, kur ai jo vetëm nuk i kërkoi ndjesë, por e sulmoi haptas. Më pas erdhën veçimi, kthimi i krahëve prej të gjithëve, vetmia.
Të gjithë kujtonin se e keqja do të ndalej me kaq, por të nesërmen ngjante e zakonshme ajo që deri dje dukej e llahtarshme, e kështu çdo ditë zi e më zi, gjersa erdhi mëngjesi i paharruar, kur ndodhi ajo, të cilën shumica s’e kishin besuar se mund të ndodhte: nisja për në internim.
Një titan në internim? Kjo s’është e mundur, thoshin të gjithë. Ç’do të thonë njerëzit? Ç’do të thotë bota?
Ndryshe nga ç’pritej rrugëtimi i tij dhe i rojave që e shoqëronin nuk u bë as fshehtas, as me koçi qiellore, por haptas dhe nëpër tokë. Me sa dukej, Zeusi, nga njëra anë donte të tregonte se s’çante kryet për rebelimin e mundshëm të njerëzve, siç kishte kërcënuar Prometheu, nga ana tjetër shpresonte që ky çnderim, e sidomos shpërfillja e përgjithshme, do ta thyenin shpirtërisht titanin.

Në të vërtetë, më fort se prangat Prometheun e kishte ligështuar ajo shkreti. Provincat shtriheshin njëra pas tjetrës rresht midis ftohmës dimërore dhe askund s’dukeshin, siç kishte shpresuar, mitingje për të. Vetëm që larg tymtarët e banesave lëshonin tym, që mund të merrej si shenjë përshëndetjeje, që njerëzit i bënin me anë të zjarrit, të dhuruar prej tij, aq sa ç’mund të merreshin për tymra zjarri të rëndomtë në një ditë dimri.
Të hutuar, qeveritarët e provincave s’dinin ç’qëndrim të mbanin. Ndërsa e kishin të qartë se s’duhej të lejonin mitingje të ithtarëve të tij, s’ishin të sigurt nëse duhej të nxisnin të kundërtën: turmat që mund ta fyenin, ta pështynin ose t’i thërrisnin që larg “tradhtar!”.
Prometheu vetë do të kishte parapëlqyer këtë të fundit sesa shurdhërinë pa fund, dhe ato vështrimet e shushatura të soditësve të rrallë, me atë qortimin e përjetshëm në to: i zunë sytë të mirat në Olimp, le të shohë tani ç’është vuajtja.
Më pas, kur nga vendi i largët i internimit, për të cilin ca thoshin se ishte në lindje të Europës e ca në perëndim, kur më pas pra, erdhi lajmi se ai jo vetëm ishte i internuar, po e kishin lidhur me pranga këmbë e duar në faqen e një shkëmbi, njerëzit kishin hapur prapë gojën për të gjetur një fjalë të përshtatshme për këtë rast, domethënë një fjalë të egër, të papërdorur ndonjëherë, të frikshme, por, ngaqë të tilla është vështirë të gjenden, ata s’kishin thënë veç atë “s’është e mundur” banale, që përdorej për gjithçka.
Në faqe të shkëmbit ditët më të mërzitshme ishin ato kur kishte soditës: kureshtarë, hetues, turistë e bredhës të zakonshëm. Herë-herë vinin kasnecë të fshehur të Zeusit për t’i parashtruar kushtet e pajtimit. Një ditë, njëri prej tyre foli haptas. Zeusi i premtonte faljen në këmbim të diçkaje: një të dhënë të fshehtë, që e dinte veç ai, Prometheu.
Prometheu kishte qeshur së brendshmi. Ja pra, ku e kishte pasur shkakun durimi i gjatë i tiranit, ai durim që kishte zgjuar admirimin e tërë puthadorëve të botës. Një interes meskin, që lidhej me sigurimin e tij.
Prometheu i kishte qeshur mu në fytyrë kasnecit dhe me tërë forcën e mushkërive kishte thirrur: jo!
Ishte pasditja e fundit e tij mbi tokë. Aty në prag të rënies së muzgut kishin nisur vetëtimat dhe ca çaste më pas ai qe rroposur.

II

Ditën e parë, kur e kishin nxjerrë nga zgafella, kishte kujtuar se qe verbuar vërtet. Sulmi i dritës kishte qenë aq i egër, sa i qe dukur se do t’ia shpërthente kafkën. Nuk kishte arritur as të pyeste se ç’ishte kjo zhburgosje: falje apo zhvendosje në tjetër burg. Po pastaj, ende pa i ardhur vështrimi, kishte ndier në trup fashat prej hekuri dhe ca zëra të njohur. Kur fill pas kësaj kishin gjëmuar varetë, e kishte kuptuar në çast se historia po përsëritej dhe se po e mbërthenin prapë në një shkëmb.
Ishte vallë po ai shkëmb ku qe pranguar përpara se të rroposej? Apo ishte një tjetër mal, në një tjetër kënd të botës? Nuk dallonte ende asgjë, po krenaria nuk e linte të pyeste.
Kur dalëngadalë shikimi nisi t’i vinte, kishte shquar së pari një spikamë malesh, pastaj vijën e zbehtë të oqeanit dhe retë. Ishte i njëjti shkëmb.
Ai kishte qeshur me hidhërim. Kishte qenë aq meskin në hakmarrje tirani i tij, saqë as kaq s’i kishte bërë: t’i kishte ndërruar shkëmbin, domethënë pamjen.
Pas dy ditësh kur kishte parë që larg shkabën e Zeusit tek po afrohej, e kishte kuptuar në çast se ky mbërthim i dytë nuk do të ishte i njëjtë me tjetrin.

Shkaba e zezë kishte arritur më në fund, kishte vënë kthetrat mbi barkun e tij dhe, para se ai ta mendonte se ç’mund të ndodhte, e kishte goditur me sqep në anën e majtë të barkut, atje ku ishte shpretka.
Prometheu kishte klithur nga dhimbja.
Kishte dhjetë mijë vjet që kjo gjë përsëritej çdo ditë.
Dhe ja, papritur, një mëngjes shkaba nuk u duk në horizont. Ishte dita e tretë që s’po vinte t’ia sqeponte shpretkën si zakonisht. Për herë të parë pas dhjetë mijë vjetësh nuk e munduan dhimbjet e tmerrshme dhe trupi i gjeti prehje te faqja e shkëmbit. I flihej.

Dikush do të ketë ndërhyrë te Zeuzi, mendoi me shpërfillje.
Ditën e katërt e kaloi si në përgjumje. Në vendin ku më parë i ngulej sqepi i tmerrshëm tani ndiente se plaga po i malcohej. Paqja shpërndahej qetësisht në tërë trupin. Muskujt, që i tendoseshin çdo ditë nga vuajtja (në prag të goditjes trysnia ishte sidomos e padurueshme), tani po i zbuteshin.
Ç’po ndodh? pyeti papritur ditën e pestë. Këtë klithmë e lëshoi pa gëzim, pothuajse i trembur, si të ishte zgjuar nga një ëndërr e keqe. Ku ishte shkaba, pse s’vinte?
Shpretka i ngjante tani se i qe fryrë si një sfungjer i butë, i këndshëm.
Ç’të kishte ndodhur vallë? Qe rrëzuar Zeusi? Qe shpallur falja e tij?
Ai tundi kryet aq sa e lejonte fasha e hekurt rrotull qafës për të bërë shenjën e “Jo”-së.
Ishte më shumë e besueshme që shkabës t’i kishte ndodhur diçka. E kishte vrarë ndonjë gjahtar, me qëllim ose gabimisht, ndonëse ishte vështirë të besohej se mund të vritej qeni fluturak i Zeusit.
Atëherë ç’kishte ndodhur, gati sa nuk thirri. E kishin harruar, s’përbënte më rrezik, kishin dalë çështje të tjera, më të ngutshme? Apo në ditët e përçartjeve e kishte nxjerrë padashur të fshehtën që i duhej aq shumë tiranit dhe tani ai as që kujtohej më për të?

Në qoftë se shkaba nuk vjen, do të thotë se unë kam mbaruar, mendoi me urrejtje.
Qysh se grindja e tij me Zeusin ishte shpallur nuk kishte pranuar asnjë lëshim. Të shumtë qenë ata që kishin dashur ta pajtonin me diktatorin, por ai e kishte pritur me përbuzje çdo ndërhyrje.
Kush ka guxuar të ndërhyjë prapë për mua? ulëriu.
Përreth s’gjendej askush ta dëgjonte. Aty pranë kalonte ngadalshëm një copë mjegull. Më tutje binte shi.
Ditën e shtatë iu duk se pa nga larg krahët e shkabës që po avitej. Po s’ishte ajo. Ishte një aeroplan pasagjerësh, që fluturonte ngadalë sipër maleve.
E lëshoi kryet aq sa e lejonte fasha e hekurt dhe ndjeu dëshirën të qante. Kishte kohë që dyshonte, po tani po bindej që njerëzit po e harronin. Përherë e më të rrallë ishin kalimtarët, të dërguarit e Amnisty International dhe mitingjet për të.
S’ke ç’i bën, mendoi, kështu qe e thënë prej fatit. Mendimi se kishte luftuar ndoshta kot, ishte aq dëshpërues, saqë ia erri vështrimin. Por, në çastin kur drita e syve po i shuhej, dalloi larg, shumë larg, në drejtimin ku shfaqej zakonisht, njollën e vogël, që sa vinte rritej.
Ngriti kryet, tendosi muskujt dhe priti goditjen e sqepit. Kur sqepi u ngul, duke shkallmuar plagën e porsambyllur, bashkë me klithmën e dhimbjes, ai lëshoi fjalën “shpëtova”, që u përzje me të çmendurisht.
Re të zeza të mbushura me bubullima dhe elektricitet shtilleshin sipër tij, ndërsa shkaba e godiste.

III

Tani që për mua ka nisur jeta e zakonshme prej hyu, vuajtjet e kaluara i kujtoj rrallë e më rrallë. Nuk ia pohoj këtë gjë askujt, nga droja se mos zgjoj mendime të pakëndshme. Në të vërtetë, çdokush që do të dëgjonte një pohim të tillë prej meje do të kishte të drejtë të thoshte se Prometheu qenka me kujtesë të shkurtër. Ose dhe më keq, se Prometheu ka pësuar një zvetënim në shpirt, përderisa nuk ka dëshirë të rikujtojë periudhën më heroike të jetës së tij. Është e kuptueshme që pas kësaj edhe pajtimi im me Zeusin të shpjegohet në mënyrat më të ndryshme.
Unë e di që për këtë pajtim pëshpëritet shumë andej-këndej. Përgjithësisht gjykohet për të në mënyrë kritike. Edhe kur s’e thonë haptas, madje edhe me dashamirësi, ata që e përligjin veprimin tim, duket sikur e shoqërojnë këtë me një psherëtimë: sidoqoftë do të na pëlqente një Promethe më i pamposhtur… Ata thonë fjalën “i pamposhtur”, por unë e di se nën lëvozhgën e saj rri në të vërtetë fjala “i papërlyer”. Në kushte të tjera do të kisha dëshirën t’ua përplasja në fytyrë: Ah, kështu paskeni dashur ju? Që unë të torturohesha nën tokë, në faqen e shkëmbit, në erë, nën diell, nën sqepin e shkabës, kurse ju ta çonit jetën gëzueshëm, të shkonit me fëmijët nëpër plazhe, nëpër gosti. Kështu, ah?
Por unë prej kohësh nuk kam as energji e as dëshirë për shfrime të tilla. Le të mendojnë ç’të duan të tjerët, them me vete. Unë e mbrojta racën njerëzore kur për të nuk kujtohej askush. Dhe arrita ta shpëtoj nga tjetërsimi. Të tjerat janë pa rëndësi.
Kujtoja se më e hidhura nga të gjitha do të ishte pëshpërima apo më mirë mosmirënjohja njerëzore. Por as kjo nuk më ka bërë atë përshtypje që prisja. Madje, disa herë kam menduar ftohtësisht: unë vetë a nuk i ndihmova njerëzit të bëhen më të zgjuar e dyshimtarë? Është e natyrshme që ata të kërkojnë të arsyetojnë për gjithçka, duke përfshirë këtu edhe veprimet e mia. Në fund të fundit, kjo s’është veçse ajo që unë doja të arrija, pra pjesë e triumfit tim.
Qysh në kohën e mbërthimit të parë në shkëmb (sa herë në kujtesën e lodhur ai shkëmb i mallkuar më ngjan si foltore mbledhjesh ose sallë gjyqi), qysh në atë kohë, pra, e më pas, sidomos gjatë qëndrimit nën tokë, më pickonte në ndërgjegje pendimi që dikur i kisha shërbyer Zeusit. Por sa më shumë që vuaja aq më e zbehtë ishte kjo brerje. Sidomos gjatë mbërthimit të dytë, kur shkaba më torturonte, ajo brengë pothuajse u zhduk krejtësisht.
Tani që vuajtjet janë një kujtim i shkuar dhe unë, pas pajtimit, i kam fituar prapë të gjitha të drejtat si hyjni, brerja e ndërgjegjes ka filluar të më torturojë përsëri. E di që më marrin nëpër gojë prapë, sidomos për pajtimin që bëra me tiranin. Madje kam përshtypjen që për shkak të tij po më rikujtojnë edhe mëkatet e kaluara, që, me sa duket, m’i kishin falur. Natyrisht që në netët e mia të pagjuma përpiqem të mbrohem me anë dialogësh apo fjalimesh të përfytyruara përpara turmës njerëzore. Ju keni të drejtë të gjykoni kështu, po pa përpiquni të jeni më gjakftohtë. Lëshimi që i bëra Zeusit, ishte taksa që duhej të paguaja për ju. Ai do t’ju zhdukte ju, në qoftë se nuk do të kishte shpresën e atij pajtimi. Pas rënies sime asgjë s’e pengonte për këtë. Por ai u tregua i duruar. Në mënyrë të njëanshme nisi të përmbushte paktin që më kishte parashtruar. Dhe unë, për të mos i pasur ndonjë detyrim, ia dhashë atë shpërblim të mjerë, që e kërkonte prej vitesh. Në fund të fundit, betejën kundër jush ai e humbi.
Për sa i përket periudhës së parë, që ju ma kujtoni shpesh, atëherë kur ai përleshej me titanët, nuk mund të bëja ndryshe. Koha ishte e egër. Në qoftë se unë do të hiqja dorë nga çdo kujdes për të mbrojtur veten, në qoftë se unë pra, për një bujë apo skandal të çastit do të vetëshkatërrohesha para kohe, ç’shpresë do të mbetej për ju? Kush do ta mbante gjallë zjarrin e vetëm që regëtinte në terr? Sikur të kishte të tjerë Promethej, kishit të drejtë të më akuzonit, por unë, për fat të keq, isha i vetëm dhe kurrfarë dritëze s’dukej në horizont të zi.
Kështu e tjerr mendimin për t’u lehtësuar disi. Madje shkoj edhe më larg. Unë jam hyjni, them me vete. Unë që s’kam çarë kryet për thashethemet e hyjnive në Olimp, përse duhet të pezmatohem për rropamën njerëzore?
Kështu them, ndonëse e di mirë që është ajo që ma nxjerr gjumin. Ashtu si në qiellin e dikurshëm shfaqej që larg shkaba e zezë, ashtu avitet drejt meje, këtë herë nga sfera të panjohura, një dyshim. Dyshimi se a e meritonin njerëzit flijimin tim.
Përpiqem t’i shmangem, por më kot. Më tmerrshëm se shkaba sqephekurt më godit. Më dhimbshëm.
Nganjëherë i bëj pyetje vetes se mos vallë, edhe për këtë, faji është imi. Kur unë u dhashë njerëzve numrat, kujtesën, idenë e kohës, zjarrin, me fjalë të tjera kur i mpiksa e i forcova ata squllsa, si nuk më shkoi mendja se bashkë me të mirën, madje më fort se ajo, po ngjizja në radhë të parë të keqen e tyre?
Në orët e prehjes, kur më fort se kurdo kam nevojë për qetësim, shkabonja e zezë e dyshimit më arrin. Sqepi i hekurt më ngulet ngado. Ai kërkon të më çlirojë nga njeridashja. Copërat e ndërgjegjes e të trurit tim spërkatin shtratin hyjnor. Por më kot. Çfarëdo që të ndodhë, sido që të rrokullisen mijëvjeçarët dhe çfarëdo lloj marrëzish të bëjnë njerëzit, nga dashuria për ta e ndiej se s’do të heq dorë kurrë.
Kjo është krusma ime e tretë, ajo më e egra, që nuk ma di njeri. Ndaj është dhe më vrastare se dy të parat, se e vuaj në heshtje, në kohën që të tjerët më dinë të lumtur. Ky është flijimi im i vërtetë. Ferri im në jetë të jetëve. Dhe pikërisht tani, kur fama ime ka nisur të zbehet, unë jam më Promethe se kurrë.

Tiranë, 1967 – mars 1990

Kadare, Vepra IX