PESHA E KRYQIT

NGJARJE NË NJËRËN PREJ JETËVE TË SHKRIMTARIT…

Në kronikën e mëposhtme janë dëshmuar ngjarje që bëjnë pjesë në njërën prej jetëve të shkrimtarit. Në atë më të keqen e më të zhveshurën, kur ankthi e mërzia e diktaturës kanë qenë më pranë se kurrë, ngjitur në mënyrë të neveritshme me të. Duke qenë e saktë në vetvete, ajo s’mund të jetë plotësisht e tillë veçse e përftuar bashkë me jetët e tjera paralele të shkrimtarit, të cilat, më mirë se kudo, janë dëshmuar në veprat e tij…
Me përjashtim të gjyshes, e cila bashkë me shoqet e saj ishte kundër komunizmit, gjë që ishte lehtë ta kuptoje po të ndiqje qoftë edhe vetëm një bisedë të tyre, në shtëpinë tonë nuk flitej pothuajse kurrë për politikë. Kjo vinte sepse nuk fliste babai. Duke qenë ftues në gjykatoren e qytetit, ai ishte në dijeni të gjithçkaje që ndodhte: dënimet, terrorin, të fshehtat e familjeve. Por ai nuk tregonte kurrë asgjë, dhe kjo ishte brenga kryesore e nënës, sidomos kur pas ndonjë skandali, shoqet e saj vinin të merrnin vesh hollësitë.
Kur unë botova vjershën e parë, babai e pa gazetën me ftohtësi dhe nuk tha asnjë fjalë. Vite me radhë nuk e kuptova dot nëse i pëlqente ose jo që unë shkruaja. As më ka nxitur, as më ka penguar kurrë. Më vonë, me shumë vështirësi, arrita të kuptoj se gjithë jetën ka qenë munduar nga dyshimi: ishte keq apo ishte mirë që unë shkruaja. Kjo mëdyshje ka vazhduar gjer në ditën e vdekjes së tij, më 31 dhjetor 1975, kur ai iku nga kjo botë i penduar që nuk më kishte ndaluar atëherë kur e kishte në dorë të më ndalonte këtë pasion të mallkuar: letërsinë.
Ai ishte njëri nga dimrat më të zez të jetës sime (të tjerët do të ishin ata të viteve 1982-1984). Pas kritikës vrastare që më ishte bërë në muajin tetor, për shkak të vjershës së gjatë “Pashallarët e kuq”, më ishte thënë haptas se s’duhej të qëndroja në Tiranë. Ndodhesha, pra, gjysmë i veçuar në një fshat të Myzeqesë, kur im atë, shtatëdhjetenëntëvjeçar pësoi dy goditje trunore rresht. Gjithë atë mbarim vjeshte kishte shkuar në kafene për të marrë vesh ndonjë lajm për mua. Kishte bindjen se në kafene do ta mësonte më saktë të vërtetën se nga njerëzit e shtëpisë. Dyshonte se ia fshihnim. Kishte frikë se isha, ndërkaq, në burg. Se fataliteti, të cilit gjithë jetën i ishte trembur, më në fund, ishte kryer.
Më 31 dhjetor unë u ktheva në Tiranë. Doja t’i thosha se nuk isha as në burg, as i internuar, por… i larguar, i mënjanuar përko-hësisht. Por ai as dëgjonte e as kuptonte, ndërkaq, asgjë. Edhe në qoftë se vështrimi i tij mund të më ketë kapur një çast, kjo mund t’i jetë dukur thjesht një shajni. Vdiq duke më ditur të dënuar, disa minuta para mbarimit të vitit.

“Kadarenjtë bien!” Këtë frazë të shkurtër, si vetëtimë e zezë, ma kishte zënë veshi fare rastësisht midis bisedës së gjyshes sime me shoqet e saj. “E unë i thashë: Remziu ra, se ia bëri koka, po Tahiri është gjithmonë lart.” Gjyshja, që dëgjonte e heshtur, tha më në fund: “Ç’i duhet Majnurit që merret me politikë. Të shikojë më mirë nuset!”.
E kuptova menjëherë se ishte fjala për dy kushërinjtë tanë, Remzi Kadarenë dhe Tahir Kadarenë.
Në Gjirokastër kishte vetëm tre Kadarenj. Më vonë mora vesh se kishte, gjithashtu, një Kadare në Shkodër, por ai ishte katolik (Zef Kadarja). Remzi Kadareja kishte pasur një nga dy-tri shtëpitë më të mëdha të Gjirokastrës. Ishte aq gjigante, saqë zakonisht e thërrisnin “pallati i Kadarenjve”, dhe për një kohë të gjatë, pas “rrëzimit të Remziut”, qe kthyer në spital të qytetit, kurse “odajashta” e saj, në poliklinikë.
I zoti i këtij pallati, Remzi Kadareja, kishte arritur që për disa vjet ta shkatërronte krejt pasurinë nëpër pije dhe ahengje, ta shiste më në fund shtëpinë e vet madhështore, gjersa të mbetej rrugëve, në kuptimin e mirëfilltë të fjalës. Një ditë, duhej të ishte viti 1947 ose 1948, në shtëpinë tonë ndodhi një ngjarje si e prerë nga romanet e Balzakut. Pas asaj fëshfërimës së veçantë, asaj gërvime dyersh, që parathoshte gjithmonë ngjarjen e jashtëzakonshme, zbrita në katin e poshtëm për të parë ç’ndodhte. Në shkallët, me sy të shqyer nga kureshtja, motra më tha: Ka ardhur Remzi Kadareja!
Zbrita me kujdes për të parë një nga skenat më tronditëse të jetës sime. Remzi Kadareja, ai që aq shumë e kishte përndezur fantazinë time, që në shumicën e fotografive ishte me borsalinë të zezë, me papijon e pelerinë luksoze, ishte ulur pranë oxhakut, mbështjellë me një batanije të pistë, kurse në këmbët kishte nallane druri.
“Më dëgjo, – i thoshte tim eti, duke i treguar diçka që mbante në dorë. – Kam vendosur të heq dorë nga pija. Na, merri këta florinj, dhe këtej e tutje do të jetojmë bashkë. Do të shikosh po nuk e fitova prapë shtëpinë. Do t’i fitoj prapë të gjitha. Veç më prano.”
Në këmbë përpara tij, me vështrim përbuzës e të ftohtë, babai iu përgjigj: “Jo!”.
Zemra m’u bë copë nga mëshira dhe desha t’i hidhem në gjunjë tim eti. Pranoje, baba, ne kemi kaq dhoma në shtëpi.
Por im atë, jo vetëm që i tha për së dyti “Jo”, por shtoi: “dhe kurrë të mos trokasësh më në këtë shtëpi”. M’u duk i egër, i padrejtë dhe, kur zhurma e nallaneve të tjetrit u dëgjua përjashta në rrugë, për herë të parë dhe të fundit në jetën time provova urrejtje ndaj tim eti. Më pas, gjyshja më shpjegoi se babai kishte të drejtë. Nuk futet kurrë një pijanik në shtëpi, më thoshte ajo, e aq më tepër kur pijaniku është kumarxhi. Ta bësh këtë, është njëlloj si t’i vësh kazmën me duart e tua shtëpisë tënde.
Kadareja tjetër, ai për të cilin qe parathënë, gjithashtu, rënia, ishte gjenerali Tahir Kadareja, një nga më të dëgjuarit e vendit. Oficer i lartë, me dy diploma ushtarake, një italiane e tjetrën ruse më pas, qe bërë i famshëm qysh në kohën e luftës, gjë që na kishte shkaktuar jo pak shqetësime. Figurë enigmatike pas Çlirimit, gjithmonë shef i lartë në ushtri, i martuar për së dyti me një çifute ruse nga Leningradi, u rrëzua pas një konflikti me Enver Hoxhën në fund të viteve pesëdhjetë. Megjithëse diktatori e përmend disa herë në kujtimet e tij, grindja e tyre ka mbetur e errët.2
Ndonëse e tregonin mjaft bujar, sa ishte me poste të larta nuk patëm asnjë të mirë prej tij. Kjo, jo për faj të tij, por të tim eti, kokëfortësia e të cilit kalonte çdo kufi. Ai mbeti pa punë në vitet 1947-1949, ne vuajtëm shumë, por ai s’pranoi t’i drejtohej askujt. Pse s’i shkruan Tahirit? Kur do t’i shkruash Tahirit? Ky refren përsëritej shpesh në shtëpinë tonë dhe çdo herë ndërpritej nga një “mjaft” e babait.
Figura e gjeneral Kadaresë më ka shkaktuar një lloj pikëllimi të veçantë në krejt fëmijërinë time. Në shkollën fillore, në gjimnaz, në redaksitë e gazetave, të gjithë më pyesnin: ç’e ke ti gjeneralin? Unë përgjigjesha me gjysmë zëri: kushëri. Dhe në çast, brenda meje ndieja pikëllimin e veçantë, atë që shkaktohej prej së pamundurës, prej pragut që s’duhej ta kapërceja dhe prej mosdijes së shkakut.
Kur isha student në Tiranë dhe kisha botuar librat e parë, ai më dërgoi fjalë për t’i shkuar në shtëpi, por, si t’i përmbahesha një porosie të fshehtë, unë e shtyva takimin me të. Pastaj ai u rrëzua dhe kështu ndodhi e pabesueshmja: në Shqipërinë e vogël e të ngushtë, unë nuk e takova kurrë gjeneral Kadarenë, një nga të paktët kushërinj që kisha.
Në shënimet e mia të Moskës, në “fletoren e subjekteve” dy-tri herë ndeshet emri i tij në formë titulli: “Gjenerali hije”, “Gjenerali K.” (në atë kohë sapo kisha zbuluar Kafkën). Ndonëse s’kishte lidhje të drejtpërdrejtë me “Gjeneralin e ushtrisë së vdekur”, që u shkrua më pas, diçka për figurën e tij ka kaluar, me siguri, në atë klimë fantazmash të librit. Pavarësisht se në këtë rast hija, i vdekuri, ishte gjenerali vetë dhe jo ushtria e tij.
Një ditë, në vitin 1961 ose 1962, s’më kujtohet saktë, ne banonim atëherë në Tiranë, babai u kthye në shtëpi më i ngrysur se zakonisht. Kishte qenë në varrimin e ish-gjeneralit. Siç tregoi, kishte pasur fare pak njerëz.

Kur Kadareja i dytë ra, kujtesa ime për herë të parë pas shumë vitesh nxori në sipërfaqe frazën e dikurshme të dëgjuar në bisedën e plakave. Por ashtu si orteku që e fiton forcën gjatë rrokullisjes, ashtu edhe një frazë do të fitonte më pas peshën e saj të vërtetë.
Sa më shumë bëhesha i njohur, aq më fort dendësoheshin helmi dhe zia e atyre fjalëve. Kadarenjtë bien! Kishin rënë dy prej tyre, e unë e kisha, ndoshta, radhën.
Edhe sikur të mos doja t’i kujtoja, ishin të tjerët që po m’i thoshin ato fjalë haptas, mu në sy: eh, shiko, ju shkrimtarët (Kadarenjtë) vërtet bëheni të famshëm, por edhe rrëzoheni ama! Shiko, kujdes, më përsëriste im ungj, si i ke punët me partinë? Aman të keqen, gati sa nuk qanin para kohe tezet.
Edhe kur nuk e thoshin, e ndieja në sytë e tyre pyetjen e mallkuar: kur do të rrëzohesh?
Mbahu, o ylli im, mos bjer… (Gori zvjezda moja, nje padaj). E gjeja këtë varg të Eseninit kudo nëpër fletoret e mia, të shkruar, me sa duket, pa e pasur mendjen, në orët e përhumbjes.
Kaq e pranishme ishte kjo psikozë, si brenda, ashtu dhe rrotull meje, saqë gati-gati më dukej se zgjonte një zemërim të turbullt te njerëzit kur rrëzimi nuk po vërtetohej. Njëfarë zhgënjimi i tyre, një lloj pyetjeje nervoze: ç’ke kështu, përse nuk e bën zakonin, po na shqetëson, na ngatërron të gjithëve? Kjo, në vend që të më zemëronte, më krijonte, përkundrazi, një lloj ndjesie faji: e kuptoj që keni të drejtë, por edhe unë s’kam faj.
Koha kalonte, unë bëhesha çdo ditë më i njohur dhe e ndieja gati fizikisht padurimin e humnerës që më priste. Të burgosurit më prisnin atje, dhe përderisa po vonohesha, i zemëroja dhe ata. Më tutje niste, ndoshta, pritja e rëndë, e shurdhër e të vdekurve. E në sytë e të gjallëve ishte po ajo mungesë mëshire: tani ik, s’e ke vendin këtu.
Isha vërtet kaq i tepërt në këtë botë?
Një mesnatë, pasi u ktheva në shtëpi (ishte viti 1961 dhe përkohësisht banoja te tezet), më tërhoqi vëmendjen pëshpërima e tyre plot shqetësim në dhomën ngjitur: shikoja çantën… ngrehu, shikoja çantën mos ka ndonjë bombë.
I mpirë, qëndrova në këmbë një copë herë të gjatë. Në një rast tjetër do të qeshja, por atë mesnatë e ndjeva befas se sa larg kishte shkuar tëhuajzimi im. Vallë ç’kisha bërë që të zgjoja kaq dyshime? Dhe, ndoshta, për herë të parë në rininë time thashë me vete: mbromë, o Zot.

Librin tim të parë, “Lirika”, e botova më 1954, kur isha në klasën e tretë të gjimnazit, në moshën shtatëmbëdhjetëvjeçare. Ai tërhoqi vëmendjen e kritikës, por ishte libri i dytë, “Ëndërrimet”, botuar më 1957, kur isha student, që fitoi çmimin më të lartë të vendit, duke më bërë të njohur kudo.
Më 1961 pata përkitjen e parë të drejtpërdrejtë me diktaturën. Miku im D. Siliqi, që ishte në atë kohë drejtor i së vetmes shtëpi botuese të vendit, më thirri një ditë me ngut për të më thënë të kisha kujdes nga shkrimtari Z., i cili, siç i kishte pohuar vetë D. Siliqit, ishte ngarkuar nga Sigurimi të lexonte-dëgjonte dorëshkrim-incizimin e romanit tim “Qyteti pa reklama”. Hiq ndonjë fletë të rrezikshme, më tha D. Siliqi, ose shto aty-këtu ndonjë frazë, si për shembull, “Rroftë partia”.
Po ti e di se gjysma e romanit është me prostituta, i thashë. Ku ka vend për partinë aty? S’ka gjë, tha D. S. Ata janë aq hajvanë, saqë edhe në gojën e një prostitute do t’i kënaqte emri i saj. Madje, mund t’u dukej shumë prekëse.
Ne qeshëm një copë herë, duke përfytyruar çastet kur mund të përmendej emri i shenjtë, dhe kështu, duke qeshur e duke u tallur mendjelehtësisht, kujtuam se po ia hidhnim diktaturës.
Po atë vit, si dy donkishotë të vërtetë, unë e paraqita dhe ai e botoi, nën përgjegjësinë e vet, pa ia treguar askujt, librin me vjersha dhe poema “Shekulli im”, që ishte ndër librat më të lirë e më skandalozë të kohës.
Isha njëzet e pesë vjeç. Midis këtij libri dhe romanit për gjeneralin e ushtrisë së vdekur, që bëhesha gati ta shkruaja, u tendos befas një ndërprerje, një truall i shkretë hënor, nga ata që mund t’i shikojmë vetëm në halucinacione, në mes të të cilit unë ngriva ca çaste (ca muaj, ndoshta stinë), ngaqë ndjeva se diçka e re, e rrezikshme po i afrohej jetës sime. Ishte fëshfërima e mantelit të shkrimtarit të shquar. Manteli i rëndë i shkrimtarit kombëtar nën diktaturë.
Po ecja drejt qendrës së tempullit. Atje ku ndodhej kthina më e fshehtë e urdhrit. Thelbi i tij. Pamjet atje ishin të frikshme, ikonat skuqnin si të gjalla dhe gjaku derdhej prej tyre çurg.
Ç’do të kërkohej prej meje? Ç’taksë do të paguaja për të larë mëkatin? Ndonëse ende turbull, përpara meje shihja arenën ku do të zbrisja për t’u përleshur me bishat, ndërsa publiku do të gumë-zhinte përreth, shpeshherë me gishtin e madh poshtë, dhe midis tyre tirani (tirani shkrimtar i mesëm!), që do të vendoste fatin tim.
Ishte vera e vitit 1962. Po bëhesha gati të udhëtoja për në Finlandë. Një javë para nisjes takova shokun tim, poetin Dhori Qiriazi.
Dëgjo, i thashë, unë do të arratisem. Nuk i duroj dot mbledhjet. Nuk e duroj dot stërvitjen ushtarake. E sidomos s’duroj dot të më qethin flokët.
Ai më dëgjoi i qetë. Shumë mirë do të bësh, m’u përgjigj. Pas teje, edhe unë do të gjej nja dy bomba dhe do të përpiqem të kapërcej kufirin në malet e Kolonjës. Pastaj takohemi atje.
Asnjë fjalë për politikën, ndonëse kishim vite që nuk i fshihnim asgjë njëri-tjetrit. Një herë desha t’i them: po ti për ç’arsye do të vish atje? Ti e duron stërvitjen ushtarake dhe për flokët nuk të bëhet vonë. Por as unë, as ai nuk shqiptuam formulën e shenjtë. Formulën e fshehtë që shpjegonte arsyen e vërtetë të ikjes sonë. Pa atë deshifrim, kjo ikje ngjante qesharake, donkishoteske, një bredhje aventurierësh dhe asgjë tjetër. 
Ndonëse nja dhjetë herë i përmenda flokët, edhe unë e dija, edhe ai e dinte, se qethja e flokëve s’mund të ishte një shkak për të lënë atdheun. Shkaku i vërtetë, ai që s’donte të shfaqej, siç ndodh shpesh me shkaqet e rënda, nxinte thellë, shumë thellë në ndërgjegjen time. E ai shkak lidhej me pasionin më të madh të jetës sime, letërsinë. Unë doja ta braktisja letërsinë përgjithmonë. Të ikja sa më larg prej saj, në stepat e sllavëve, atje ku ajo s’do të më gjente kurrë. Të ikja prej fatalitetit të shkrimtarit të shquar nën diktaturë, atij që shpesh cilësohej “shkrimtar kombëtar”.3 Të kthehesha prapë në një djalë që pëlqente modën, pulovrat dhe pardesytë e bukura dhe që e fshihte prej kujtdo që kishte qenë dikur shkrimtar. (A nuk e kisha pasur këtë tundim, a nuk e kisha bërë këtë gjatë krizës moskovite?)
Kështu, gjatë udhës së kthimit, e braktisa delegacionin atë ditë gushti në Pragë dhe zura një dhomë në një hotel pranë Sheshit Vanceslav. Në valixhe kisha dy pulovra dhe një pardesy të bukur finlandeze, megjithatë, dhoma nisi të më dukej përherë e më e ngushtë. Shpresoj ta shoh ndonjë ditë prapë atë dhomë hoteli që atëherë më ngjau si një varr, çka m’u duk edhe si shkak që ndërrova mendje, në po atë mënyrë që qethja e flokëve më qe dukur si shkak për arratisjen. Por, si në rastin e ikjes, si në atë të pendimit, shkaku ishte gjetkë. Nuk e durova dot, me sa duket, ndarjen me letërsinë. Nga ajo shuarje e qetë në stepa, pranova arenën plot ulërima dhe mantelin që do të m’i kërruste supet.
Dhe ashtu, si mëkatari që nuk i bën dot ballë tundimit, me avionin e linjës Pragë-Tiranë, u ktheva që të pranoja kurorën e mallkuar.

Uh, u ktheve? Thashë se u arratise. Shyqyr, o Zot, shyqyr, o Zot. Tërë natën s’më ka zënë gjumi. Me këto fjalë më priti ime më. Mjaft me marrëzira, thashë dhe u mbylla në dhomën time.
Erdhën tezet të më takonin (për çudi, ato që përherë e për gjithçka kishin dyshime ndaj meje, këtë herë as që iu kishte shkuar mendja për keq). Erdhi im ungj, që, si zakonisht, më pyeti si i kisha punët me partinë.
Kujtoja se s’do të ktheheshe, më tha D. Siliqi. Të them të drejtën, gjatë gjithë kohës që ishe jashtë, madje përpara se të niseshe, vuaja nga mëdyshja se si ishte më mirë: të ktheheshe apo jo. Ndaj dhe kur u nise s’të thashë asgjë.
Ia tregova atëherë aventurën e Pragës dhe ai më përqafoi. Ndoshta është më mirë që erdhe, thoshte herë pas here, si të fliste me vete.
Ndërsa Dhori Qiriazi, miku im i shtrenjtë, që e shihja rrallë, ngaqë banonte në Kolonjën e largët, nuk më tha asgjë kur u takuam. Sa herë që shiheshim, vështroja fytyrën e tij fisnike dhe mendoja se bombat, që ndoshta i kishte gjetur tani, po plakeshin si çdo gjë tjetër në bodrumin e shtëpisë së tij, dhe ai vetë, një nga poetët më të mirë të vendit, po mbytej nga diktatura qetësisht.

(Marrë nga Kadare, «Pesha e Kryqit», vepra XX, f 214-223, 2009) .