RRËFIM TRIKOHËSH

*Koha e dashurisë

Rrëfim trikohësh
Tri kohët që pasojnë këtu si tri akte të një tragji-komedie: „Koha e shkrimeve“, „Koha e parasë“ e pastaj „Koha e dashurisë“, tregojnë për adoleshencën e shkrimtarit, tre dështime të njëpasnjëshme, në një atmosferë groteske dhe nganjëherë patetike. Tri dështime që iu korrespondojnë tri poleve tërheqëse të adoleshentit Kadare e që janë vazhdim i natyrshëm i „Kronikës në gur“, sepse kuadri është gjithnjë Gjirokastra, kur Kadareja ishte dymbëdhjetë -pesëmbëdhjetë vjeç e personazhet – ata që kanë mbijetuar nga lufta – janë gjithmonë aty: tregimtari, Iliri, hallë Xhemoja …

Koha e dashurisë

Ne vendosëm ”t’i futnim duart” Violës në mbrëmjen së premtes, fill pas kthimit nga kinemaja. Nga gjithë orët e ditës që rrinim bashkë, ajo ishte më e përshtatshme për një të tillë. Νë atë orë rrugica ishte e zbrazët dhe gjysme e errët, llambat nuk arrinin të ndriçonin dot gjithë gjatësine e saj, e sidomos pjesën midis ures së vogël dhe portës së shtëpisë ku ajo banonte, pikërisht vendin që ne e kishim zgjedhur njëzëri për bëmën tonë. Nuk kishte qenë e lehtë dhe e menjëhershme për ne të merrnim një vendim të tillë. Kishim kaluar pasdite të turbullta, me siguri net pa gjumë, megjithese nuk ia pohonim njëri-tjetrit, por ai, të cilit perpiqeshim t‘ i shmangeshim, vendimi per t’i futur duart Violës, sα më shumë donim ta largonim, aq më këmbëngulshëm afrohej, gjersa, në fund, mori synimin e diçkaje fatale. E kuptonim se s’kishim si të shpetonim prej tij dhe, më ηë fund, iu nënshtruam: të premten, në orën shtatë të mbrëmjes, te rrugica.
Atë që e kishim menduar së pari si një kénaqësi, pastaj si kureshtje dhe së fundi si ankth, tani që ishte afruar e ndiem se s’ishte e përbërë veçse prej këtij të fundit dhe se padurimi i ardhjes të së premtes nuk ishte gjë tjetër veçse padurimi pér t’u çliruar prej ankthit.
Duhet thëné, megjithatë, se trazimi, qé secili e shikonte né syté dhe zérin e tjetrit (ishim dobésuar, kishim marré nota të kéqija në mësime), nuk e nxiti asnjërin të shfaqte mendimin per të hequr dorë. Ne e ndienim se çdo gjë mund të ndodhte, me përjashtim të késaj. Siç ia pohuam njéri-tjetrit mé vonë, e ndienim turbull se asgjé té miré s’do të kishim prej saj, megjithaté, ndonëse e dinim këté, për asnjë çast nuk na ligështoi pendimi. Do të shkonim drejt asaj që kishim vendosur, edhe sikur ta dinim se po shkonim drejt humbjes, sepse më e hidhur se çdo gjë ishte tani kthimi pas. E kishim provuar njé ndjesi té tillé, kur ishim hedhur për herë të parë nga ura e lumit në ujë, nën nxitjen e zakonshme të atyre që e kishin kaluar até prove, por kjo qé na priste ishte shumë më e vështirë.
Viola kishte ardhur në lagjen tonë tre muaj më parë. Shkollën e vazhdonte në lagjen ku kishte qenë dhe ku ende ndodhej familja e saj, që për arsye që s‘ diheshin, e kishte dërguar të banonte tek ungji. Ishte pesëmbëdhjetë vjeçe, gati moshatare me ne dhe qysh në krye na u duk e ndryshme nga vajzat e tjera. Na u duk kështu, ndoshta ngaqë vinte nga një lagje tjetër, apo ishte vërtet e tillë, këtë nuk e kuptuam dot. Më shumë kishte mundësi që më parë të kishte qenë njëlloj si vajzat e tjera, por, ngaqë kishte ndërruar befas mjedis, ishte bëré vërtet e ndryshme. Ndoshta edhe në lagjen e saj, ku shkonte në shkollë, kështu u dukej tani: e ndryshme dhe, me siguri, ata që e vinin re këtë gjë arsyetonin pak a shumë si ne… është ndryshuar, ngaqë banon në tjetër lagje apo… etj etj. Viola u fut me shpejt se ç’e prisnim në shoqërinë tonë. Gjer atëherë s’kishim pasur ndonjë shoqe dhe, pavarësisht se fshehtazi e dëshironim një gjë të tillë, nuk ia kishim thënë kurrë njëri-tjetrit, siç nuk thuhen gjërat që ngjajnë tejet të paarritshme. Kurse me të parë na u duk papritur se kjo mund të bëhej. Ndoshta ishte përsëri ardhja e saj nga larg, që luajti rol në këtë afrim. Gjithçka ndodhi shpejt, duke na dhënë neve të treve atë gëzim të veçantë, të provuar rrallëherë, kur njëmendësohet e pamundura. E ndienim përnjëherésh se një gjë themelore kishte ndryshuar në jetën tonë. Ishte vështirë ta përcaktoje çfarë, madje ishte vështirë ta shpjegoje se ç’kishte ndodhur në ditët në pamjen e jashtme s’kishin pasur asnjë ndryshim. Si mund t’ia shpjegoja, për shembull, një të jashtmi se prekja e faqes së saj të ftohtë, me një si aromë uji dhe ere, ajo prekje e rastésishme gjatë lojës sonë tek oborri i Ilirit, ishte për ne (siç ia pohuam njéri-tjetrit, shumë vite më vonë, atëherë kur ishim në gjendje të kuptonim shumë gjëra), një zbulesë nga ato që janë të një familjeje me mëngjesin përmbi botë, agimet boreale etj etj.?
S ‚jetonim veç për ato çaste, veç për këtë, ashtu si për shumë gjëra të tjera, do të duhej ardhja e djalërisë që të guxonim ta pohonim. Shkurt, në jetën tonë hyri një element i ri, nga ato që shkaktojnë në libra fraza të tilla, si „rrugica na u duk befas e gjeré“ ose „rrugica e errët papritur mori drité“ etj., etj. Ajo që ndodhte brenda nesh nuk ngjante aspak me gazmendin kokëkrisur të kohës kur kishim kujtuar se ishim bërë shkrimtarë. As me aventurën torollako-heroike që na çoi në burg. Enigma e re ishte e tjetërfartë. E jepte gëzimin me kursim, të përzier përherë me pakëz pikéllim, qé fare befasisht kthehej né të kundërtën, në një marramendje të marrë, per t’u bashkuar, tek s ‚pritej, me ankth, padurim e pezmatim të verbër. Dhe kështu e çdo ditë béhej e zhbéhej kjo ndjesi e re, qé ishte njökohésisht asgjé e gjithçka. Nga jeta e saj dukej se nxirrte vdekjen dhe, aty për aty, tek dukej se rrëzohej, pikérisht prej vdekjes sé vet e rinxinrte jetën. Kemi per t’u çmendur me siguri, mé tha njé ditë Iliri, gati me gëzim.

Qysh se e pamë Violën për herë të parë, na u duk tërheqëse, por kjo ndjesi na u dhjetëfishua kur shkuam së pari me të në kinema. Luhej „Çapajevi“. Ne ndiem befas atë qé mund té quhej peshë e shfaqjes me një femër në një vend publik. Ishte e réndë, gati e papërballueshme. Ishin përzier në të hareja, krenaria, sedra, shqetësimi, xhelozia, gatishmëria për t’u rrahur. Ato ishin të shpërndara kudo, duke nisur nga flokët e saj të çelët, që dukej se na jepnin gjysmën e krenarisë së hareshme e gjer te gjoksi, që i spikaste nën bluzë dhe që kushedi pse lidhej me shqetësimin tonë të turbullt, rrjedhimisht me grushtet që qysh më parë i mbanim gati për rrahje.
Por nuk ndodhi asgjë e tillë, ngaqë e keqja ishte ruajtur për më vonë.

Të nesërmen, kur po dilnim me Ilirin nga shkolla, te kreu i rrugicës pamë dy çuna të klasës më lart po pinin cigare bashkë me Vason. Dy javët e fundit, Vasoja ishte bërë idoli i gjithë djemve të shkollës. Ishte kthyer ngaTirana, ku vazhdonte shkollën teknike, e kishte kthyer emrin nga Vaso në Vasko, kishte veshur një setër me katrorë dhe, ndonëse s’ishte veçse dy vjet më i madh se ne, tregonte historira të mahnitshme dashurie. Ne, ashtu si të tjerët,éndérronim të njiheshim me të. E? – tha njëri nga djemtë. – Ju pamë mbrëmë në kinema, hi, hi! Ne nuk dinim ç ‚té thoshim. Vasoja na véshtronte mospërflllës. Ishit me atë, Violën, apo jo? Pse hiqeni sikur s’ishit ju? Ishim, – u përgjigj Iliri. – E çë pastaj? Tjetri ngriti supet.

Asgjë, – tha. – Veç desha të dija a ia futët duart. Ne vështruam njéri-tjetrin, pastaj Vason, që vazhdonte të thithte cigaren me mendjen gjetkë, pastaj njeriun qé né rrethana te tjera duhej t‘ ia kishim bërë hundën copë. Mirëpo ne, jo vetëm që nuk e bëmë kété, jo vetëm që nuk u larguam prej tyre, po, si të zénë në kurth, qëndruam në vend dhe, vërtet e pabesueshme, pranuam atë që në çdo rrethanë tjetër do të na dukej e papranueshme, bisedën për futjen e duarve. Nuk u përpoqëm asnjëherë më vonë të bisedonim për atë mesditë të turbullt, po, me siguri, secili né vetvete kishte gjetur si shkak kryesor Vason.
Rrinte pak mënjanë, me cigare në gojë, gati i paarritshëm (a s’ishte kjo e vetmja bisedë që mund ta afronte?) dhe ne, pa e vrarë mendjen më gjatë, mendjelehtësisht, mizorisht, ishim gati ta hidhnim në këmbët e të gjithëve Violën, mjaftonte që ai të na fliste.
Vajzës i duhen futur duart, ndryshe të quan lolo, – tha çuni
tjetër, ai që gjer atëherë s’kishte folur. – Apo jo, Vaso? Çfarë? – pyeti Vasoja, pa e hequr cigaren nga goja. Ata ia përsëritén për se ishte fjala dhe Vasoja vari buzën e poshtme, si të dëgjonte të flitej për një gjë tejet të mërzitshme. Po kjo velje e tij ne nuk na fyeu aspak. Si të mpirë, prisnim fjalën e tij prej arbitri të pakundërshtueshëm. Ashtu është, – tha, duke pështyrë cigaren. Çunat qeshën. E patë, o tyryfyla, thoshin sytë e tyre. Pastaj njëri nga djemtë tha se me siguri ne trembeshim se pas kësaj ajo do të largohej. Ah, sa të marrë që ishim.

Pas kësaj vajza të vjen prapa vetë, si manare, – tha Vasoja dhe gogësiu, ngaqé ishte i detyruar të na shpjegonte gjöra që i dinte dhe bufi. Ai ndezi një cigare tjetër, na zgjati edhe neve. – Një herë në Tiranë…
Neve gati sa s ’na u pre frymëmarrja: Vasoja po fliste… Vasoja denjonte të na rrëfente një nga historitë e tij të dashurisë. Do të besonim se do të hapte gojën statuja e Çerçiz Topullit, por jo enigmatiku Vaso. Kur u ndamë prej tyre, ishim si të trullosur. Copëra të historirave të Vasos (kishte në to letra dashurie me fjalët sikur qielli të ishte letër dhe deti të ishte bojë, dashurinë që kam për ty, zemra kurrë s‘ do ta tregojë, të qara dashnorësh, përgatitje helmi për vetëvrasje, të brendshme ti mëndafshta bojë qielli etj ., etj .), pra, historitë e tij përziheshin me gëzimin që ishim njohur me të, por edhe me një hidhësi të hajthme, që s‘ guxonte té shfaqej haptas, po që ishte përherë aty. Hidhësia që atë njohje e kishim fituar duke dhënë si këmbim Violën.

Ç’keni kështu? – na tha ajo ditën tjetër, kur u takuam. Me sa dukej, nuk ishim në gjendje ta fshihnim dritën e parë të pabesë në sytë tanë. Kështu filloi ajo periudhë e paharrueshme, gjatë së cilës u mësuam dalëngadalë me té keqen. Ashtu si një trup nën veprimin e mikrobit të sémundjes, ne ndienim çdo ditë ndryshimin që ndodhte brenda nesh. Ai tjetérsim shfaqej në njëfarë mënyre në marrëdhëniet tona me sjelljet tona me të ishin të befasishme, pa drejtpeshim, të ndryshueshme brenda disa sekondash. Dhe kjo ishte e kuptueshme, përderisa provonim ndjenjat mé kundérthénëse per të: mëshirën, trishtimin që diçka do të shembej, pérbuzjen, nënvleftësimin qé té shkakton viktima e pérdhosur, frikën prej saj , keqardhjen, sé fundi, tërbimin që ajo ishte bérë shkak për gjithë këtë trazim. Ajo na përftohej herë e mjerë, herë krenare, herë e mposhtur e herë ngadhënjyese.

Në qoftë se do të vazhdojë edhe pak, do ta kuptojë, – tha një ditë Mama Belgjika (kështu vazhdonim ta thërritnim për shkak të një historie të vjetër shokun tonë të tretë). Në të vërtetë, Viola disa herë na kishte thënë: „ju se ç’keni“ dhe sytë e saj të çelët, që bëheshin edhe mé të bukur kur hetonin diçka, na vështronin me radhë. Edhe Iliri ishte i një mendjeje. Duhej t’i jepnim fund sa më parë kësaj… (megjithëse ai nuk shqiptoi ndonjë fjalë tjetër, ne e morëm me mend se mendoi fjalën „torturë“). Pra, duhej t’i jepnim fund sa më parë kësaj torture, ndryshe do të çmendeshim.
Dhe kështu vendosom përfundimisht të premten, pas seancës së dytë të kinemasë, te rrugica . Ishim duke i thënë natën e mirë njëri-tjetrit , kur Mama Belgjika , duke u skuqur , thaË Pa dale një herë… të them të drejtën, unë… Çfarë?- i tha Iliri me ftohtësi . Mama Belgjia u mbllaçit. Unë të them të drejtën nuk di si futen duart. As unë as Iliri s`dinim ku ti çonim sytë. Tëmthoshim se as nuk dinim, ishte njëlloj si të ngrije flamurin e humbhes.Të pohonim të kundërtën, kjo do të ishte gënjeshtër me bisht.

Ama dhe ti Mama , bën ca pyetje që të çmend, – tha Iliri. Një copë herë s`folëm të tre. Të kishim pyetur , së paku Vason- tha Mama Belgjika me një zë prej fajtori. S`është e nevojshme , thashë un, – do të qeshë me ne. Sështë edhe ndonjë gjë për ta vrarë shumë mendjen, – tha Iliri. Gjë e thjeshtë duhet të jetë. Vetë fjala e tregon: domethënë, ti fusësh duart nën fustan…Ja kjo është e gjitha, çka këtu për të vënë kujën? - Unë svura kujën , – tha Mama Belgjika – unë vetëm pyeta. Para portës së shtëpisë së Ilirit i thamë njëri -tjetrit „natën e mirë“, duke qenë të sigurt se do të kalonim një nga netët më të këqija të jetës tonë….