Kadare, më i thellë se Orwell dhe më rrëfimtar se Kundera

Në numrin më të fundit të së përjavshmes letrare amerikane The New Yorker është publikuar një shkrim mbi Ismail Kadarenë. Titulli i shkrimit është «Chronicles and Fragments», dhe autori është James Wood, një kritik shumë i njohur. Novelisti Ismail Kadare ka lindur në Gjirokastër, në Jug të Shqipërisë, në 1936. Gjatë luftës së dytë botërore qyteti u pushtua nga italianët,  më pas i pushtuar nga grekët, dhe më në fund të pushtuar  nga gjermanët. Romani i Kadaresë „Kronikë në gur“, u botua në shqip në vitin 1971 dhe në anglisht në vitin 1987. Ky roman lindi nga në kohën e tij djaloshare gjatë luftës dhe është një roman i hareshëm që shpesh të duket komik. Një djalë i vogël rrëfen ngjarjet, lufta  vjen, dhe banorët flasin rreth saj, i gjithë qyteti hedh fall bashkë me shtrigat, fantazmat dhe legjendat. Rrëfimtari  i ri zbulon „Makbeth-in“, dhe vendos  paralele mes Skocisë mesjetare dhe Gjirokastrës moderne. Hija e Enver Hoxhës, liderit komunist, i cili mbante një kontroll të pamëshirshëm mbi Shqipërinë për dyzet vjet, deri në vdekjen e tij në vitin 1985, nxijnë faqet e fundit. „Kronikë në gur“, paraqet një akt të rezistencës politike të llojit “butë” që Kadare përdori për të’i mbijetuar regjimit të Hoxhës, edhe pse disa nga librat e tij u ndaluan.

Novela „Vajza e Agamemnonit“ është ndoshta libri më i madh i Kadaresë, dhe bashkë me novelën e më pasme, „Pasardhësi“, janë me siguri dy nga tregimet më çoroditëse të shkruar ndonjëherë ndaj ndotjes mendore dhe shpirtërore të individit nga shtetet totalitare. Novela „Vajza e Agamemnonit“ është ri-interpretim i akullt i tregimit Ifigjinisë, ndofta vepra me e madhe Kadaresë. Ai është krahasuar në mënyrë të pashmangshme me Oruell-in dhe Kunderën, por ka një ironi më të thellë se i pari dhe, dhe më tregimtar sesa i dyti. Mjerisht, romani më të fundit i Kadaresë, “Aksident“, i përkthyer nga shqipja nga John Hodgson është si një lloj këmbimi dhe shpesh i fuqishëm, por me pak rezerva. Një mëngjes në Vjenë, diku jo shumë kohë pas përfundimit të luftës në Kosovë, një çift i ri shqiptar, diplomati Besfort Y. dhe të dashurën e tij Rovena S., janë vrarë në një aksident me makinë. Aksidenti është një roman i vështirë.
Del sikur Kadare ka dashur të paraqesë një lloj tjetër alegorie përtej burgosjes së tiranisë e re post-komuniste, lirisë. Është tronditëse se pjesa më e fuqishme është rikthimi i Kadaresë në tokën e vjetër dhe për obsesionet e vjetër, dhe kjo është prekëse, gjithashtu, kjo alegori e tiranisë së lirisë është më pak efektive, si një roman, ndaj alegorisë së mëparshme të Kadaresë të tiranisë së tiranit.