Çajld Harold
Kalanë e Tepelenës unë e pashë:
E shkrete ish, bedenat pa njeri,
As roje, as shtiza; emri Ali Pashë,
Më nuk kumbon. Por heshtje. Qetësi.
Nuk pashë un’ as zjarre siper kullash,
As kuaj, as llambadhe mbi xhami,
Por pashë tek libraria anës udhës
Si blinte ” Çajld Haroldin ” një fëmi.Kadare 1957
II-PROJEKT PËR NJË VARIANT TË RI TË “DON KISHOTIT”
Prej kohësh kam ëndërruar të shkruaj një motërzim të shkurtër të “Don Kishotit”. Kjo ka qenë një dëshirë e thjeshtë, e drejtpërdrejtë, e ngjashme me dëshirat naive të njerëzve të zakonshëm, për t’u martuar me një princeshë ose me një artiste të famshme. Pra, në dëshirën time s’ka pasur ndonjë ngarkesë filozofike, ose një synim për të treguar diçka, siç interpretohet, për shembull, tregimi i dëgjuar i Luis Borgesit “Pierre Ménard, autor i Kishotit”, kur autori, sipas kritikës, do të tregojë se dy vepra krejtësisht të njëllojta mund të jenë fare të ndryshme.
Mirëpo, siç ndodh shpesh me dëshirat e hershme, me kalimin e kohës, ato fitojnë tipare të reja dhe atëherë ti e kupton se ajo dëshirë që dikur ishte naive, s’është më e tillë (ose, më saktë, s’ka qenë kurrë e tillë, njëlloj si fëmija i dikurshëm që, ndonëse burrërohet më pas, diçka ruan nga fëmija).
Kur një ditë D. Agolli më tha se kishte dëshirë të shkruante një novelë për Servantesin e kapur prej piratëve shqiptarë (historia e Arnaut Mamit, që ai e kujton në romanin e tij), m’u kujtua dëshira ime e vjetër.
Që ne të dyve veç e veç na kishte lindur kjo dëshirë, dukej e natyrshme. Ishim të dy ballkanas, pra, lindur e rritur në trojet ku përqindja e donkishotëve për kilometër katror ishte nga më të lartat në botë. Veç kësaj, unë kisha lindur e të dy kishim kryer gjimnazin në Gjirokastër, në qytetin e zymtë senjoral, ku dendësia donkishoteske arrinte kulmin.
Në shtëpitë e mëdha të këtij qyteti ngrysnin ditët e tyre shumë vendës, që ishin kthyer këtu pas prishjes së Perandorisë Osmane, në të cilën ata kishin pasur poste të rëndësishme. Në ato ngrehina trikatëshe, ku për shkak të zhvendosjes së familjes në kate të ndryshme, sipas stinëve, ndërrimi i stinëve ndihej brendapërbrenda shtëpisë (pra, dimri vinte jo vetëm me tjetër temperaturë, por edhe me të tjera dritare, mure e tavane), ish-zyrtarët e vjetër, duke tymosur llullat e gjata, ëndërronin, ndoshta, plot pikëllim perandorak, kthimin e të pakthyeshmes.
Të shkruaje për Don Kishotin në këto shtëpi, ngjante më se normale. Ashtu siç ishte normale që dëshira për këtë ne të na vinte më pas, atëherë kur ato shtëpi do të na përhiheshin në kujtesë edhe më të mëdha e më groteske se ç’ishin.
Në të vërtetë, ishte ideja e D. Agollit, që i dha dëshirës sime të dikurshme një shtysë të re. Ai e kishte menduar novelën e tij si një bashkëbisedim të gjatë të Servantesit me piratët, ku shkrimtari i ardhshëm, u tregonte atyre librin që kishte ndër mend të shkruante për njëfarë Don Kishoti, me shpresë se të prekur nga kjo, ose nga dashuria për artin (?), ata do ta lironin, pas një kërcënimi të fundit: ik ta bësh atë libër, por kujdes, bëje siç na e the, ndryshe të piu e zeza, do të të gjejmë prapë, kudo që të jesh futur.
Don Kishoti im do të ishte pikërisht ky motërzim i veprës, veç jo i shkruar në liri, por në anije, në robëri. (Mendohej që piratët ndërruan mendje në çastin e fundit dhe i thanë: pa shkruaje një herë atë librin që the, ta shohim ç’do të katranosësh dhe pastaj do të vendosim; të të lirojmë, apo jo.)
Por motërzimi im do të ishte një “Don Kishot” i shkruar nën kërcënim, nën censurë, i shfytyruar nga frika dhe konformizmi.
Ka kaluar mjaft kohë dhe as D. Agolli nuk e ka shkruar novelën e vet dhe as unë Don Kishotin e ri xhuxh. Dhe, me sa duket, kështu do të mbeten, të pabërë asnjëherë, duke shtuar kështu “Antologjinë e madhe boshe dhe monstruoze të veprave që nuk u shkruan kurrë”.
Tiranë, pranverë 1990
(Kadare: Ftesë në Studio)
topkadare.com 