KUR SUNDUESIT GRINDEN, ANA AKHMATOVA

„Nadja dërgoi një telegram në K. Q. Stalini dha urdhër per t’u parë kjo çështje… Pastaj i telefonoi Pasternakut. Se ç’ndodhi pastaj, është tepër e njohur. .. Stalini lajmëroi se janë dhënë udhëzimet që çdo gjë të jetë në rregull me Mandelshtamin. Ai e pyeti Pasternakun se përse ky nuk kishte ndërhyrë (hllopotall)“.

Këto fjalë, në dukje të rëndomta, janë të Anna Akhmatovës, personazhit më të famshëm midis  gjithë dëshmuesve. Janë fraza të nxjerra nga ditari i saj.

Shumëkush do të priste diçka mbresëlënëse prej zonjës së madhe të letrave ruso-sovjetike të shekullit XX. Por, ndoshta ngaqë pikërisht ishte e tillë, gjithmonë e largët, disi e huaj për atë çka ndodhte rreth e rrotull, dëshmia e saj, në pamje të parë, ngjan zhgënjyese. Shkrimtarja më e mitizuar e kohës, me një fillim fame të rrallë, falë vizatimit të paharrueshëm të siluetës së saj prej Amadeo Modilianit në një kafene të Parisit, martuar fare e re me poetin e famshëm akmeist Gumilov, pas pushkatimit të të cilit, më 1921, kishte vazhduar një jetë të trazuar si rrallëkush në Rusi.

Shumëkush do të priste diçka mbresëlënëse prej zonjës së madhe të letrave ruso-sovjetike të shekullit XX. Por, ndoshta ngaqë pikërisht ishte e tillë, gjithmonë e largët, disi e huaj për atë çka ndodhte rreth e rrotull, dëshmia e saj, në pamje të parë, ngjan zhgënjyese. Shkrimtarja më e mitizuar e kohës, me një fillim fame të rrallë, falë vizatimit të paharrueshëm të siluetës së saj prej Amadeo Modilianit në një kafene të Parisit, martuar fare e re me poetin e famshëm akmeist Gumilov, pas pushkatimit të të cilit, më 1921, kishte vazhduar një jetë të trazuar si rrallëkush në Rusi.

E gjendur gjithmonë pranë famës dhe fatkeqësis, e bukur, trillane, „mbretëreshë e Nevës“, sipas adhurimtarëve të saj, „gjysmë murgeshë e gjysmë lavire“, sipas Zhdanovit, „Safo e Rusisé“, sipas të tjerëve, „Anna e gjithë rusëve“, sipas stilit monarko-perandorak të një poeti të ri, ajo kishte njohje dhe lidhje me dy poetët e kohës, Mandelshtamin dhe Pasternakun.

Me këtë të fundit, të dy i kishin kushtuar vjersha jo fort të pafajshme njëri-tjetrit, aq sa thuhej se PastËrnaku, sa herë i binte ta takonte, harronte se ishte i martuar, dhe i propozonte martesë, te cilin ajo, po aq natyrshëm e sprapste.

Dhe ja, prapë në ditarin e saj, më 8 korrik të vitit 1963, tre vjet përpara vdekjes, ajo flet për të dy: „Nadja (do me thënë Nadjezhda Mandelshtam, gruaja e tä arrestuarit), kishte därguar njä telegram… “

Më poshtë ajo tregon siç e ka dëgjuar bisedën poet-tiran. „Në qoftë se një mik i imi poet do të binte në burg, unë do të vija kokën nga këmbët për ta shpëtuar“.

Pasternaku u përgjigj se në qoftë se ai s’do të kishte lëvizur (hllopotall-ndërhyrë), Stalini nuk do ta merrte vesh për këtë punë. „Po ai është miku juaj?“ Pasternaku u tkurr! Stalini pas një heshtjeje vazhdoi të pyeste: „Po ai është mjeshtër. Apo jo?“ Pasternaku u përgjigj: „Kjo s’ka shumë rëndësi.“

B. L. (Boris Leonidovic) mendoi se Stalini donte të merrte vesh nëse e dinte apo jo vjershën e Mandelshtamit. Dhe, me këtë ai shpjegonte përgjigjet e tij të paqarta.

„Përse të flasim për Mandelshtamin, kur unë prej kohësh kam dashur të bisedoj me ju.

Për cfarë? Për jetën, për vdekjen. Stalini kishte mbyllur telefonin“. Si për çdo version, edhe për këtë rrëfim, ndonëse me një personazh të përmasave të mëdha, do  të shfaqeshin kundërshtitë. Ndër to, e para dhe ndër më kryesoret do të ishte pyetja nëse tregimi ishte i drejtpërdrejtë apo i dëgjuar nga dikush.

Mendja do të shkonte së pari te Nadja Mandelshtam, gruaja e poetit, e cila për vite me radhë kishte qenë shoqja e saj e ngushtë. Kishte gjasë që ajo frymë e ndrojtur shprese, që krijohej zakonisht prej dëshpërimeve të gjata, më shumë se e Akhmatovës, i përkiste bashkëshortes së poetit martir.

Në ditarin e Annës, flitej per ngjarjen si per njä stuhi (më saktë, dy stuhi) që, ndonëse të kaluara, kanë qenë të pandara nga njëra-tjetra.

Në çfarëdo mënyre që të ndodhte, hyrja e grave në atë që sot mund të quhet dosja Stalin-Pasternak, do te pritej po aq me shpresë sa pa kurrfarë shprese, pra, me po aq ngazëllim sa dhe me tmerr.

Kjo ndodhte sidomos kur kishte pandehma dhe mosshpjegim. Në raste të tilla, gratë nuk vononin të dilnin andej nga s’pritej, nga kufij e gjuhë të largëta, madje disa herë nga vdekja. Siç është thënë shpesh, Boris Pasternaku ishte ende gjallë, kur filluan hamendjet se ç’grua fshihej pas personazhit të Lara Antipovës, në romanin „Doktor Zhivago“. Ishte bashkëshortja e tij, Zinaida Nikolajevna, apo Olga Ivinskaja, dashnorja? Pas vdekjes së tij, shemrimi midis tyre, sado që dukej i lehtë për t’u zgjidhur, ndërlikohej gjersa kthehej në një enigmë gati planetare. Rituali pothuajse përsëritej. Në fillim ngjante e natyrshme që femra e shënjuar e romanit, me fjalë të tjera, „doktoresha“, të ishte e dashura, gjersa vinte një ditë, që bashkëshortja jepte përshtypjen se nuk sprapsej lehtë.

Pas ikjes së tij nga jeta, kishin mbetur gjallë të dyja, në kohën kur lehtazi, lëndimthi, gati-gati me hapa prej fantazme, po afrohej një shemër e tretë. Nuk ndodhte shpesh një ndërhyrje e tillä në jetëshkrimet e poetëve. Përkundër pohimeve të studiuesve dhe kalendarëve, ajo ishte aq befasuese saqë mund të quhej ndërhyrje popujsh. Ngjante sikur ata, popujt, mund të ndryshonin të pandryshueshmen, ndonëse kjo mund të vazhdonte gjatë, tepër gjatë.

Gruaja e tretë që po i afrohej Boris Pasternakut, ishte Anna Akhmatova. Për çdokënd që e dëgjonte për herë të parë, nuk kishte si të shmangte një buzëqeshje habie. Ishte pëshpëritur vërtet diçka, por kishte qenë e pabesueshme, saqë ishte harruar aty për aty, ngaqë asnjë fakt a dëshmi nuk e jepte.

Me kalimin e kohës, pandehma ishte ringjallur, sidomos pas ikjes së tij dhe sidomos pas ikjes së të tria grave nga kjo botë. Dukej sikur tani që kishte ardhur koha e fantazmës, gjithçka ishte me e lehtë për të vënë gjërat në vend.

Nganjëherä ngjante e thjeshtë: popullit rus, ashtu si të tjerëve, që e kishin për zemër letërsinë, i pëlqente t’u gjente nuse, sipas shijeve të tij, poetëve që i donte. Me fjalë të tjera, të lidhte e të zgjidhte krushqi, paçka se kjo ndodhte jashtë çdo kohe e çdo logjike.

Lajmet e para për fejesën e Boris Pasternakut me Anna Akhmatovën mund të zgjasnin, në trajtë pëshpërimash, rreth njëqind vjet, por kjo s’ishte për t’u habitur kur ishte fjala për një martesë mijëravjeçare…

Rasti do ta binte, për shembull, që shkruesi i këtyre radhëve ta dëgjonte për herë të parë, rreth gjysmë shekulli pas ikjes nga Moska, në vitin 2010. Po kthehesha për herë të parë në qytetin ku kisha qenë student, këtë herë jo në ëndërr, por përnjimend. Po kthehem vërtet, përsëritsja me vete, tek i hidhja një sy biletës së avionit Paris-Moskë, si për t’u bindur që ishte një avion që po më çonte atje, dhe jo një tramvaj me brirë, siç më qe fanitur në gjumë ca kohë përpara, pa përmendur pastaj ato dy qëniet befasuese, gjysmë vetëtima, gjysmë prostituta, që iu isha lutur një muaj më parë, të më merrnin me auto-stop…

Merrej me mend se si mund të ishte dita e parë në Moskë pas gjysmë shekulli. Dhe aq më tepër nata. Aty pas mesit të saj, duke lëvizur stacionet televizive, arrita të përqendrohem, më në fund, te një film, që m’u duk pak a shumë normal. Gra të këndshme, mjedise luksoze, prodhim rus.

Emri „Anna“ i njërës prej personazheve, do të më kalonte, ndoshta, i pavërejtur, sikur në ekran të mos bëhej fjalë për një libër të ndaluar. Prej bisedës, sytë e autorit të librit pikëlloheshin në po atë masë që vështrimi i gruas bëhej më i dhembshur e më i bukur.

Po këta sikur janë Anna me Boris Pasternakun, mendova. Më kishte zënë veshi diçka, për një flirt të mundshëm midis tyre, por tepër të mjegullt. Kurse në ekran, ata ishin të afërt, gati dashnorë, për të mos thënë të fejuar.

 Të nesërmen m’u kujtua të pyes shoqëruesin tim rus nëse me hapjen e arkivave, ishte zbuluar ndonjë gjë e tillë, por ai nuk i kushtoi ndonjë vëmendje. Madje shtoi: tani ç’nuk thuhet për cilindo.

Fjala kishte sjellë fjalën, gjer te telefonimi me Stalinin  për të cilin shoqëruesi kishte një mendim më të saktë. Ai kishte qenë, me sa dukej, i vërtetë, ashtu siç tregohej. Kur i thashë se po shkruaja diçka për atë telefonim, ai ma ktheu: ashtu? Sa bukur!

Kisha dëshirë t’i kthehesha flirtit të mundshëm Anne-Boris, sidomos pyetjes se përse vallë mblesëritë e popujve ishin aq të ngadalta, por diçka më pengonte. Ndoshta ishte fjala „mblesëri“, që nuk më kujtohej në rusisht.

• *Kadare , “ Kur sunduesit grinden“. Në këtë libër bëhet fjalë për një bashkëbisedim telefonik, i cili, ndonëse ka ndodhur gati një shekull më parë, vazhdon të zbërthehet e të interpretohet ende sot në mënyrat më kundërshtuese.