Éshtë e natyrshme dëshira për të ditur se si punon një shkrimtar, ç’trille, ç’orare, ç’studio ka. Për shkrimtarët antiké, kur jo vetëm kéto, por krejt jetën e tyre e ka mbuluar harresa, kjo déshiré kthehet né njé éndërr torturuese. Gjithçka ngjan e largét, e paqené. Megjithaté, ishte njé dorë qé i shkroi tragiedité e pavdekshme. Një dorë që mbajti një mjet gjurmëlénés, i cili shkronjé pas shkronje e radhë pas radhe i endi ato. Ishte njé shtëpi, një kthiné, ku ato lindén sé pari. Si ishte dhoma e punës e Eskilit? Ne s’dimë asgjë, por ne dime kryesoren: që ajo ishte pa libra. Ai ishte „ati i tragjedisé“, siç është quajtur dikur, dhe një nga etërit e letërsisë së botës. Dhe si i tillë, ishte pothuajse i vetëm. Ishte një trishtim i madh apo një mrekulli, ky fat i veçanté? Këtë s’mund ta dijë askush. Shumë gjëra për të s’mund t’i dijë askush. Vetëm merret me mend që duhet të ketë pasur një dhomë pune. Një farë tryeze, ndoshta, ku rreshtonte pllakat e zeza, mbi të cilat shkruante me një lloj kunji. Në një kënd të dhomës mund te kishte ca pllaka të tjera me ndonjë monolog nga tragjedia e porsaluajtur e Frinikut ose ca vargje të përkthyera nga „Gilgameshi“. Homerin e dinte, ndoshta, përmendsh. Dhe kjo ishte e gjitha. Tä tjerat duhej t’i krijonte ai. Dritaret duhej t’i mbyllte në stinën e ftohtë. Nëpërmjet letrës së lyer me vaj hynte një ndriçim pakëz i mjegullt, si prej ëndrre, që e bashkonte e njëkohësisht e ndante prej botës. A ka luajtur ndonjë rol ai ndriçim në ngjyrimin e tragjedive të tij? Si do të ishin ato në qoftë se në vend të letrës së vajit dritaret do të ishin me qelq? Dy mijë vjet më vonë, anglezi Shekspir, që i shkroi tragjedité e tij nën ndriçimin e qelqit, nuk i bëri ato më të kthjellëta, përkundrazi. Ishte shkas për këté veriu i zymtë, apo retë ishin brenda tij ? Shumë pyetje dhe hamendje lindin kur shfleton Eskilin. Prandaj leximi i tij është më i pasur dhe më i vërtetë kur librin e mbyll shpesh. Si çdo krijuesi, pas ditës së punës, do t‘ i pëlqente edhe atij të dilte përjashta. Të shkonte, ndoshta, gjer né teatër, për të biseduar për dramën e ardhshme ose, ndoshta, gjer te strategët, për të zgjidhur ndonjë ndërlikim lidhur me shfaqjen e fundit. Apo thjesht për të shëtitur në treg.
Pamja qé ai kishte përpara ishte krejt e ndryshme nga ç’e pérfytyrojmé ne. Hapësira dukej më e madhe, për arsyen e thjeshtë se njerëz kishte më pak. Dhe edhe më të rrallë ishin njerëzit e lirë. Tempujt, gjithashtu, ishin të paktë, në krahasim me ndërtesat e vogla, të mërzitshme. Por në këtë hapësirë, që do të ngjante e zbrazët për syrin tonë, endeshin ciklone të mendimit e të fantazisë, që nuk ishin parë kurrë gjer atëherë.
Asnjë mjet, fotografi a identikit nuk nguroste ngjarjet që kishin ndodhur një muaj më parë, madje, një javë apo një ditë më parë, për të mos përmendur ato më të hershmet. Pre e fantazisë dhe e interpretimit të secilit, disa prej tyre shndëroheshin aq shumë, saqë nuk ishin larg kufirit të pamjeve që na jep gjumi.
Njeriu me dukje té zakonshme, me flokët e rënë, siç e japin skulpturat, ishte një nga makinat që prodhonin valë mendimi e përfytyrimesh të papara, që do ta përshkonin tejembanë për mijëra vjet këtë planet me emrin Tokë. Por, në atë kohë, sado i ndërgjegjshëm të ishte për shtatin e vet, as ai e askush tjetër nuk mund të parashikonte pëlpiktas përmasat e vërteta të tij.
Tragjedia sapo kishte lindur. Ajo ishte ende në kantier dhe ai ishte edhe arkitekt, edhe murator, edhe i aksidentuar i mundshëm i saj.
Ç’të reja letrare mund të dëgjonte në treg ose në vendin ku mblidheshin aktorët e teatrit? Ndonjë copë të dramës së ardhshme të Frinikut, që, më në fund, komisioni zgjedhës e kishte lejuar të shfaqej, ndonjë mendim të Thespisit, pararendësit të tij, por edhe ai i dyshimtë, përderisa kishte arritur nëpërmjet prostitutës X, mikeshë e dikurshme e të ndjerit. Përveç poemave të Homerit, kjo ishte e gjithë tradita vendëse: botime, kritika, publicitet. Ah, PO, ishte edhe letërsia e huaj. Kohë më parë, nga një udhëtar i rastit mund të kishte dëgjuar rastësisht tridhjetë vargje te një poeme tepér të lashtë sumero-akadiane për njëfarë Gilgameshi. Një poemë për tmerrin e vdekjes. Mirëpo vazhdimi i saj ishte vështirë të gjendej. Dhe kjo ishte krejt tradita botërore…..
topkadare.com 