DARKA E GABUAR

Kryevepra e pagabueshme në „Darkën e gabuar“

…“Darka e gabuar“ të çon mendjen vetiu te „Kronikë në gur“, prandaj mund të quhet si kronika e dytë gjirokastrite. Por kjo e dyta është krejt në tunxh, tunxhi i mbledhur i botës, të jep në kokë dhe fillimisht sikur të mbyt. Ndonëse i maturuar rresht për rresht dhe trillan deri në shkallim, ky roman ia kalon edhe sinqeritetit të Kronikës së mëparshme, sepse këtu kronika fiton tjetër peshe; ajo hapet, ndrydhet kalon prapë në gjithëpërfshirje dhe, duke u bërë mizore në bukuri, as nuk fsheh dhe as kursen askënd, madje as vete Kadarenjtë; ndaj të cilëve ka aludime inteligjente, por edhe referenca të pameshirshme.

Nga akuarelet e paharrueshme të `Kronikës në gur“, te `Darka e gabuar“ kalohet në pëlhurën e madhe, ku punohet me spatull dhe bojëra të renda, plot me vaj të hyjnueshëm, si te „Darka e fundit“ e Leonardo da Vinçit. Gjatë gjithë rrëfimit, pa e kuptuar mirë se nga vjen, ekziston një burim drite gati-gati e padurueshme për sytë, prandaj kalon përbrenda, atje ku ndriçohen humbellat e nënvetëdijes, siç përndriten herë-herë‘ thellësitë nënujore.

Po të lexosh me vëmendje dhe duke u dhënë pas tekstit, bëhesh preja e rrezatimeve të tij, në çaste të tilla të vjen të buzëqeshësh, të vësh gishtin në tëmth dhe, si i thonë një fjale, të përlotesh ose të çmendesh. Per ndryshe të shërobesh duke iu rikthyer të tre librave bashke; krejt triptikut, sepse dy kronikat kanë në mes një gravurë, të ashtuquajturën „Çështje të marrëzisë“. S’është tjetër veçse „Sokaku i të marrëve“, vetëtima e shkurtër e gjeniut që, si çdo vetëtimë që nuk zgjat, prapëseprapë e ndan mëdysh qiellinn e vet.

Kur ke diçka për të thëne; sado kompleks konceptimi, thjeshtësia elegante e shprehjes ndihmon për t’i theksuar relievet e mendimit, ndërsa çdo sforcim i gjuhës i fsheh, e bën frazën të nxjerë tym. Në „Darkën e gabuar“ teksti ka midis rreshtave intertekstin, por vetë gjuha asgje nuk fsheh. Madje ato shkronjat prej plumbi, siç ka mbetur tipografia në perfytyrimin traditional, nëpërmjet njëfarë galvanizimi alkimist të gjuhës, Kadarja sikur i vesb me një shtresë floriri dhe fjala e moçme që rimerret,dhe fjala e re që krijohet, njëlloj shkëlqejne në unison.» –

(pjesë parathënie për romanin “ Darka e gabuar“ nga: shkrimtari dhe studiuesi *Zija Çela, Tiranë – Graz 2009 )

„DARKA E GABUAR“

(bejtja e Veip Qorrit)

Javët iknin me ngut. Dimri shtrëngonte sipas ligjeve të tij. Një tjetër rendi i përgjigjej truri i Vehip Qorrit, që qysh nga shekulli tjetër,“ kur s’kishte gazeta, nxirrte bejte. Kishte qenë pérheré i verbér, siç tregonte emri, por, ndonése nuk e kishte paré kurré botén, bejtet i bénte té sakta, plot emra njerézish, rrugésh e datash. Njé pjesé i bënte me porosi, kundrejt një pagese të paktë e për gjithfarë ngjarjesh: ditélindje, dekorime, reklama té berberit ose ndërrim adresash e oraresh. Té tjerat, si t’i vinte, vendime gjyqësore, grindje, skandale, shpallje té bashkisé, rénie nga kali, gjoba, dehje, rénie qeverish, zhvlerésim monedhe etj. Ata që i kishin qejf bejtet, ndalonin te cepi i rrugés, ku kishte zéné vend dhe i kérkonin X ose Y bejte dhe ai ua thoshte e, pastaj, sipas pélqimit, shpérblehej ose jo.

Qéllonte që porositësit e bejtes, për shkaqe të ndryshme (kërcënime, për shembull, ose prishje e fejesës, për të cilën bejtja ishte krijuar), kërkonin heqjen e saj nga repertori, gjithmonë kundrejt pagesës, madje mé të shtrenjtë se asaj të porositjes.

Kjo ishte e pérditshmja e Vehip Qorrit. Rrallé, tepër rrallé i shkrepej té bénte ndonjé bejte té tjetérfarté, pa ia kérkuar kush, për shpirt té vet, siç thoshte. Sa ç’ishin té përpikta, plot emra, shifra dhe data bejtet e pérditshme, aq té mjegullta e jo fort té rrokshme, e disa heré plot mister ishin ato “té shpirtit”.

Në të dalë të prillit, kishte nxjerré një të tillë, ndoshta më të zymtën, për doktor Gurameton e madh.

Doktor Gurameto madhi,

Në rrugë ç’të doli djalli,

Të tha: shtro darkë té madhe

Me muzikë e me llambadhe.

Ata që e dégjonin nuk jepnin asnjé shenjé ç`mendonin, veç iknin me fytyra mé të ngrysura e me hapa më të ngadalté nga ç’kishin ardhur.

Gurametoja, me siguri, merrte vesh çdo gjé, por, shpérfillés siç ishte për ngjarjet e rugés, nuk e bënte veten. Te kéndi ku Rruga e Varoshit ndérpritej me até té Liceut, vendi ku rrinte zakonisht Vehip Qorri e ku doktor Gurarnetos i binte të kalonte për né spital, dégjuesit sa vinte shtoheshin. Por doktori as që  kthente kryet.

Dy javë më pas, Vehip Qorri, i fyer, ndoshta, nga kjo ose ngaqë ashtu i kishte shkrepur mendja, kishte nxjerré njé motérzim té ri të bejtes, këtë heré me ca fjalé që të ngjethnin mishté:

Ishte fillimi i saj e sidomos fjala «meit» té cilén e pérdornin ende pleqté pér té vdekurin, e qé shi pér kété dukej edhe mé e frikshme, qé e béné, ndoshta, doktor Gurameton e madh té shkelte me kémbé sedrén e vet dhe njé buzémbrémje té ndalonte, mé né fund, pérpara plakut.

U bëri me shenjé dy bjerrakohësve të largoheshin, pastaj i foli:

Ç`ke me mua?

I verbri  që e njohu nga zéri, ngriti supet. Asgjé. Dhe té dua té kem, s’kam dot. Ku ti, ku uné. S’je i sinqerté, plak. Që ke diçka, ke. Po s’do ta thuash. Njé copé heré i verbri nuk foli. Pastaj, me zé té preré tha: Jo.

Doktor Gurametos sé madh i kishte dalé nami si fjalépaké. E megjithatë, heshtja e tij dukej tepér e zgjatur.

Ajo darké ngjan kaq e largët tani, tha me zë të ulét… Unë vetë mezi e mbaj mend. Si u kujtove për té?

S’e di.

Gurametoja ktheu kryet pérreth, për t’u siguruar se nuk e dégjonte njeri.

Ti beson vértet se atë naté… uné kam thirrur… për darkë… té vdekurin?

S’ di ç’té them, tha i verbri.

Gurametoja nuk ia ndante sytë.

Vehip, i tha. Si doktor, dua të të bëj njé pyetje: e mban mend kur i ke humbur syte?

Jo, u pérgjigj i verbri. Késhtu më ka béré nëna.

Aha… Domethéné s’ke parë kurré njeréz té gjallé?

As të gjallë, as té vdekur, u përgjigj tjetri.

Aha… ia béri prapé Gurametoja.

Té vjen çudi, e shoh, tha i verbri. Çuditesh qé s’kam parë të gjallé, por më shumé qé s’kam parë të vdekur.

Nuk e fsheh, tha Gurametoja. Verbëria ngjan më pranë vdekjes.

Me vete thua: ky s’ka parë as njerén, as tjetrén pale, ndaj i ngatërron. Uné s’them asgjé, tha Gurametoja. Siç e sheh, as té kércénoj, as të premtoj gjësend. Bëj atë qé të thoté shpirti.

Tek ikte, dëgjoi pas krahëve zërin e té verbrit:

Të- ruajtë Zoti!

___________________________________

• Darka e gabuar

Darka e gabuar është roman i shkrimtarit të mirënjohur shqiptar Ismail Kadare. Është shkruar mes Malit të Robit (Durrës), Luganos së Zvicrës dhe Parisit gjatë verës dhe dimrit 2007-2008. Një darkë krejtësisht e pazakontë, me një mister , është subjekti i romanit të Kadaresë. Ndonëse i bazuar mbi një ngjarje të vërtetë, që ka trazuar vite më parë një qytet të tërë, dhe ndonëse i hetuar për një kohë tepër të gjatë, herë haptas e më së shumti, në fshehtësi, e vërteta e darkës ka mbetur ende sot e pashpjeguar plotësisht.

Konspekti

Në këtë roman bëhet fjalë për ngjarjet në qytetin e Gjirokastrës, nga pushtimi nazist deri tek vdekja e Stalinit me 1953. Romani fillon me ardhjen e gjermanëve në Shqipëri , pararoja e të cilëve goditet në kufi nga partizanët, gjë që i zemëron gjermanët, të cilët vendosin ta hedhin qytetin në erë. Ata ndalin bombardimet pasi shohin flamurin e bardhë të cilin nuk dihet se kush e kishte ngritur. Mirëpo gjermanët dëshirojne hakmarrje për goditjen e pararojës prandaj mbledhin 80 njerëz qe t’i pushkatojnë . Në këtë kohë, koloneli gjerman, i ngarkuar me detyrë për pushtimin e Shqipërise, Fritz Wan Schwabe kërkon mikun e tij të universitetit, Dr.Gurameton e Madh, me të cilin kishte kryer studimet. Gurametoja e fton për darkë në shtëpinë e tij. Ndërsa koloneli Wan Schwabe është në darke te Gurametoja, qytetarët e tmerruar, që sapo ishin qetësuar nga bombardimet, nuk mund t’iu besojne veshëve. Ata ende ishin nën shokun e bombardimeve ndërsa degjojne muzike me zë të lartë e cila vjen nga shtëpia e Gurametos. Mendimet e para janë se mos është çmendur fare doktori që ta thërrasë armikun në darkë, dhe në qytet përplasen dy rryma, ata që e konsiderojnë Gurameton tradhëtar dhe ata që e perkrahin. Mirëpo pa filluar thashethemet mirë ndodh befasia tjetër: pengjet lirohen. Qytetarët nuk dinë se çfarë të thonë. Ndërsa lufta e vërtetë ishte zhvilluar brenda, mes Gurametos dhe kolonelit. Por çfarë u bisedua brenda do të mbetej mister. Pas largimit të gjermanëve vijne komunistët dhe vendoset rendi i ri. Darka mbetet misterioze dhe e pashpjegueshme. Gurametoja arrestohet disa herë . Gurametos i thuren edhe këngë. Njëra ndër kenget ishte më misteriozja: sipas këngës Gurametoja kishte ftuar të vdekurin në darkë. Autori e përmend që në fillim të librit një tregim që u tregohej fëmijëve për t’i vënë në gjumë: Një njeri detyrohet që të ftojë një njeri rastësisht për darke, ai ia jep të birit të tij ftesën që t’ia jap ndonjë kalimtari të rastit. Mirepo fëmijën e zë terri në rrugë dhe e hedh rastësisht ftesën në varreza dhe ftesa bie mbi një varr. Dhe në mbrëmje vjen në darkë i vdekuri. Ndonëse autori e përmend rrëshqitazi këtë tregim, ky ka lidhje të forta me romanin. Disa ditë para vdekjes së Stalinit, Gurametoja arrestohet dhe torturohet në Guvën e Shanisasë, në lidhje me darkën që beri para 10 viteve. Sqarohet një gjë, personi që kishte qenë në darkën e Gurametos nuk kishte qenë Fritzi sepse ai kishte vdekur 3 muaj para darkës, por një shok i tij. Së fundmi Gurameton e pushkatojnë. Mirëpo gjatë rrugës për tek vendi i ekzekutimit, Gurametoja perpiqet te thote diçka kur kalon pranë varrezave, mirëpo kjo zbulohet vetëm vite më vonë: siç duket ai deshi të thoshte që donte të hiqte ftesën nga varri, ta hiqte ftesen për darken e cila e kishte marrë në qafë.